Manuscript ID : 1400072731905 Visit : 4660 Page: 19 - 35

Article Type: Original Research

Evaluation of spatial pattern of functional distribution of settlements in Zebarkhan rural area (During the period 1375-1398)

Subject Areas : Land use planning

Nasibe Hosseini ^{1
*} , Hasan Afrakhteh ² , Farhad Azizpour ³

1 -
2 - Professor
3 - -

Received: 2021-10-20 Accepted : 2021-11-09 Published : 2022-01-11

Keywords: Spatial organization, Hierarchy, Centrality index, Zebarkhan area.,

Abstract :

In this regard, with the aim of studying the rural spatial organization, the present study seeks to first determine and form a hierarchy of settlements that can be an effective framework for the distribution of services and functions at different levels, and finally the prevailing spatial pattern in Identify the area. Therefore, in order to achieve the objectives of the research, using the centrality index and applying 35 variables, the studied settlements were classified at different functional levels (5 levels). It is noteworthy that the present study is applied in terms of purpose and based on descriptive-analytical method. The method of data collection is due to the nature of library and field research. Geographical territory of research is Zebarkhan village of Neishabour city. The findings of the study indicate that the lack of proper distribution of services and lack of spatial balance has increased mobility and movement between human settlements in the countryside. Hence, the two settlements of Ghadamgah, Darrud, have become the main places of intra-district traffic with the first ranks. Meanwhile, the villages of Bazhidar, Aliabad, Cheshmeh Khosrow, Mohammadabad, Qaredash, Qarebeik and Kalateh Lavidani are at the lowest level of development (deprived) and lack the minimum services and facilities.The results indicate that the pattern of flows is one-way relationships and no complementary, two-way and synergistic relationships are formed.

References:

اخته، حسن و حجی¬پور، محمد. (1396). خزش شهري و پيامدهاي آن در توسعه پايدار روستايي (مورد: روستاهاي پيراموني شهر بيرجند)، نشریه جغرافیا، دوره 11، شماره 39، صص 185-158.
2. تیموری، سمانه، شکور، علی و گندمکار، امیر. (1394). سطح¬بندی سکونتگاه¬های روستایی بر اساس توان انسانی از دیدگاه آمایش سرزمین (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان شیراز(، فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، سال 6، شماره پیاپی 21، صص 102-93.
3. داداش پور، هاشم و آفاق پور، آتوسا. (1395)، عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمان فضایی سیستم¬های شهری. فصلنامه مطالعات میان رشته¬ای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره 2، صص 28-1.
4. دیوسالار، اسدالله و کیانژاد تجنکی، سید قاسم. (1394). تبیین سازمان فضایی شهرستان بابل با استفاده از شاخص¬های کمی و کیفی، فصلنامه برنامه¬ریزی منطقه¬ای، سال 6، شماره پیاپی 26، صص 140- 129.
5. رستم پور، هوشنگ، محمدی یگانه، بهروز و حیدری، حسن. (1389). تبيين سازمان¬يابي فضايي سيستم¬هاي شهري (مطالعه موردي: دو استان بوشهر و فارس)، مجله آمایش محیط، دوره 3، شماره 11، صص 25-1.
6. سعیدی، عباس و شفیعی ثابت، ناصر. (1384). پدیده خورندگی چشم انداز و تحول کاربري اراضی کشاورزي روستاهاي پیرامونی کلانشهر تهران. نشریه انجمن جغرافیایی ایران، 3 ( 4-5 )، 162- 145.
7. سعیدی، عباس. (1388). سطح¬بندی روستاهای کشور. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، معاونت عمران روستایی، انتشارات شهیدی، تهران.
8. صرافي، مظفر. (1364). سيري در مباحث توسعه فضايي با نگاهی ویژه بر طرح آمایش سرزمین‏، دفتر برنامه¬ریزی منطقه¬ای، سازمان برنامه و بودجه، تهران.
9. ضرابی، اصغر و پریزادی، طاهر. (1390). سطح¬بندی سکونتگاه¬ها و تعیین حوزه عملکردی محلی آن (مطالعه موردی: دهستان صاحب بخش زیویه شهرستان سقز)، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، سال نهم، شماره 28، صص 202- 179.
10. علیائی، محمد صادق و عزیزی، سمیه. (1397). عوامل مؤثر بر تحولات کارکرد اقتصادی سکونتگاه¬های روستایی در شهرستان ری. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8 (1)، 238-223.
11. قادری، رضا و آسایش، حسین. (1388). تحليل و تبيين جغرافيايي توزيع فضايي - مكاني سكونت گاه هاي روستايي نمونه موردي: بخش لاجان - شهرستان پيرانشهر، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال ششم، شماره 24، صص 54-41.
12. قاسمی سیانی، محمد. (1396). تبیین تحولات ساختاری- کارکردی سازمان فضایی سکونتگاه های روستایی، مطالعه موردی: بخش بن رود و جلگه شهرستان اصفهان، رساله دکتری، دانشگاه خوارزمی، به راهنمایی دکتر حسن افراخته.
13. قاسمی، محمد و عزیزپور، فرهاد. (1398). تحول در نظام فعالیت و دگردیسی سازمان فضایی نواحی روستایی حاشیه زاینده رود (مطالعه موردی: ناحیه بن رود و جلگه شهرستان اصفهان). پژوهش¬های جغرافیای انسانی، (4)2، 1474-1453.
14. کاظمیان، غلامرضا. (1383). تبیین رابطه ساختار حاکمیت و قدرت شهری با سازمان¬یابی فضا. رساله دکتری جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
15. کریمی، آرام، پورطاهری، مهدی و احمدی، حسن. (1395). تحلیل سازمان فضایی و سطح¬بندی نظام شهری استان کردستان و ارائه الگوی توسعه نظام شهری، مطالعات محیطی هفت حصار، شماره نوزدهم، سال ششم، صص 52-31.
16. کلانتری، خلیل. (1391). مدل¬های کمی در برنامه¬ریزی، انتشارات فرهنگ صبا، تهران.
17. محمدی، بلال. (1391). تحلیل سازمان فضایی نظام سکونتگاه¬های شهرستان جوانرود، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، استاد راهنما احمد پوراحمد.

Full-Text:

پژوهش و فناوری محیط زیست،1400 6(10)، 19-35

$H:\لوگوی بدون پس زمینه\200px-ACECR_logo.png$

پژوهشکده محیط زیست

پژوهش و فناوری محیط زیست

شاپا الکترونیکی: 2676-3060

(http://journal.eri.acecr.ir/)

www.journal.eri.acecr.ir وبگاه نشریه:

ارزیابی الگوی فضایی پراکنش عملکردی سکونتگاههای ناحیه روستایی زبرخان (طی بازه زمانی 1375-1398)

نسیبه حسینی*¹، حسن افراخته2، فرهاد عزیزپور3

دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

استاد جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

دانشیار جغرافیا و برنامهریزی روستایی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

چکیده

با هدف مطالعه سازمان فضایی دهستان، پژوهش حاضر در پی آن است که ابتدا به تعیین و تشکیل سلسه مراتبی از سکونتگاهها که بتواند چارچوب موثری برای توزیع خدمات و کارکردها در سطوح مختلف باشد، بپردازد و در نهایت الگوی فضایی حاکم در ناحیه را شناسایی کند. بنابراین با استفاده از شاخص مرکزیت و به کارگیری 35 متغیر، نسبت به سطحبندی سکونتگاههای مورد مطالعه در سطوح مختلف عملکردی اقدام گردید. تحقیق حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و بر اساس روش توصیفی - تحلیلی است. شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانهای و میدانی است. قلمرو جغرافیایی تحقیق، دهستان زبرخان شهرستان نیشابور است. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که عدم توزیع مناسب خدمات و نبود تعادل فضایی سببساز افزایش جابهجایی و حرکت بین سکونتگاههای انسانی در سطح دهستان شده است. از اینرو دو سکونتگاه قدمگاه، درود با رتبههای اول به مکانهای اصلی تردد درون ناحیهای تبدیل شدهاند. این در حالیست که روستاهای بازحیدر، علی اباد، چشمه خسرو، محمد اباد، قره داش، قره بیک و کلاته لویدانی در پایینترین سطح توسعه (محروم) قرار دارند و از حداقل خدمات و امکانات بی بهرهاند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که الگوی جریانها به صورت روابط یکسویه است و پیوندهای مکمل، دوسویه و همافزا شکل نگرفته است. این الگو مطابق با نظریه قطب رشد با حاکمیت شهرهاست و هنوز با الگوی شبکه منطقهای فاصله زیادی دارد. به طور کلی میتوان اینگونه عنوان کرد که سازمان فضایی دهستان زبرخان فاقد تعادل فضایی است که با ایجاد تعادل در توزیع امکانات و خدمات میتوان به توسعه متعادل و پایدار و سازمان فضایی بهینه دست یافت.

كليد واژه‌ها: سازمان فضایی، سلسله مراتب، شاخص مرکزیت، ناحیه زبرخان.

[1] *پست الکترونیکی نویسنده مسئول: Nasibe.hosseini69@gmail.com

Journal of Environmental Research and Technology, 6(10)2021. 19-35

$H:\لوگوی بدون پس زمینه\200px-ACECR_logo.png$

Environmental Research institute

journal homepage: www.journal.eri.acecr.ir

Online ISSN: 3060-2676

Journal of Environmental Research and Technology

Evaluation of spatial pattern of functional distribution of settlements in Zebarkhan rural area (During the period 1996-2019)

Nasibe Hosseini1*, Hassan Afrakhteh2, Farhad Azizpour 3¹

1- PhD student in Geography and Rural Planning, Faculty of Geography, Kharazmi University, Tehran, Iran.

2- Professor of Geography and Rural Planning, Faculty of Geography, Kharazmi University, Tehran, Iran.

3- Associate Professor of Geography and Rural Planning, Faculty of Geography, Kharazmi University, Tehran, Iran.

Abstract

With the aim of studying the rural spatial organization, the present study, first seeks to determine and form a hierarchy of settlements that can be an effective framework for the distribution of services and functions at different levels, and finally, identify the prevailing spatial pattern in the area. Therefore, using the centrality index and applying 35 variables, the studied settlements were classified at different functional levels (5 levels). The present study is practical in terms of purpose and based on method, is descriptive-analytical. The method of data collection is library and field research. Geographical territory of research is Zebarkhan village of Neishabour city. The findings of the study indicate that the lack of proper distribution of services and lack of spatial balance has increased mobility and movement between human settlements in the countryside. Hence, the two settlements of Ghadamgah and Dorrud, have become the main places of intra-district traffic with the first ranks. Meanwhile, the villages of Bazhidar, Aliabad, Cheshmeh Khosrow, Mohammadabad, Qaredash, Qarebeik and Kalateh Lavidani are at the lowest level of development (deprived) and lack the minimum services and facilities. The results indicate that the pattern of flows is one-way relationships and no complementary, two-way and synergistic relationships are formed. This model is in line with the theory of the growth pole with the dominance of cities and is still far from the regional network model. In general, it can be said that the space organization of Zabrkhan village lacks a spatial balance that by creating a balance in the distribution of facilities and services, balanced and sustainable development and optimal space organization can be achieved.

Keywords: Spatial organization, Hierarchy, Centrality index, Zebarkhan area.

[1] * Corresponding author E-mail address: Nasibe.hosseini69@gmail.com

مقدمه

سازماندهی فضا همواره به دنبال ارائه چارچوبی منطقی برای دریافت اصول حاکم بر ساختار و کارکرد فضا و درک خصیصههای آن بوده تا از آن طریق صورتبندی فعلی و جلوههای فضایی موجود، تحلیل شده و روندهای مشابه پیشبینی و برنامهریزی شود (رستمپور و همکاران، 1389: 2). همانطور که پیتر هاگت بیان میکند، سکونتگاهها مانند شبکه به هم متصلاند؛ زیرا جریانهای فضایی بین روستاها و شهرها یک نظام شبکهای در ناحیه ایجاد میکنند؛ این نظام حاصل کنشهای متقابل سکونتگاهها بر همدیگر است، شکل شبکه و الگوهای جریانهای فضایی بر پایة شش اصل حرکت، مجاری، گرهها، سلسله مراتب، سطوح، و پراکنش قرار دارد؛ این عناصر عوامل شکلدهندة شبکه و سازمان فضایی سکونتگاهها میباشند که در شکلدهی به جریانهای فضایی در ناحیه نقش بارزی دارند و سبب تفاوتهای فضایی میشوند (قاسمی و عزیزپور، 1398). محققان، اقتصاددانان و جغرافیدانان برای شناخت خصلتهای حاکم بر فضا از طریق جست وجو در نظام و روابط حاکم بر سیستم و همچنین ساختارها و کارکردهای حاکم بر نظامهای سکونتگاهی، به ناچار از مدلها و روشهایی برای تعیین قانونمندیهای حاکم بر فضاها استفاده کردهاند. برخی از این مدلها دارای ابعاد مکانی فضایی بوده که قادر به بررسی، تحلیل و تبیین وضع موجود سازمان فضایی و ساختار حاکم بر آن، تغییرات و تحولات سازمان فضایی و آینده نگری در سازمان فضایی سکونتگاهها و چگونگی چیدمان بهینة آنهاست. از اینرو، نظریههای سنتی تبیین سازمان فضایی سکونتگاهها مانند هزینه‌های حمل و نقل، قطب رشد، مراکز رشد، رویکرد روستا شهری، مرکز پیرامون، کارکردهای شهری در توسعة روستایی، مکان رقابتکنندگان و فاصله با مصرفکنندگان و کارهای آلفرد وبر در صرفهجوییهای ناشی از مقیاس، هر یک بر جنبهای از فضا، زمان، و مکان در سازمان فضایی تأکید داشتهاند (قاسمی سیانی، 1396). در مقابل، از سال 1990 به بعد، دیدگاههای شبکهای، شبکة منطقهای، شبکة همپیوندی اهمیت و اعتبار یافت و پایه مطالعات کنونی را تشکیل داد. در رویکرد شبکة منطقهای رشد و توسعة هماهنگ از طریق روابط مکمل و پیوندهای سازمانیافته بین نواحی شهری روستایی در سطح مناطق توصیه شده است. در این دیدگاه، تعامل هریک از نقاط با دیگر نقاط در نظام جریان‌ها استوار است و با تاکید بر داده‌های رابطه‌ای، کم و کیف، شکل و محتوای آرایش جریان‌ها، سازمان فضایی را هدف قرار می‌دهد. در واقع سازمان یابی فضا بر مبنای رهیافت تعاملی یا شبکه مبنا میباشد. در این رویکرد بر تغییر ساختاری و توسعة روستایی با نقش‌ها و عملکردهای شهری از راه مجموعه‌ای از جریانات روستایی شهری تأکید شده است (عزیزپور و شمسی، 1391). بر همین اساس در رهیافت شبکهای ساختار فضایی و سازمانیابی سکونتگاها نه به شکل سلسله مراتبی بلکه به صورت سیستم شبکه‌ای بهم پیوسته تعریف میگردد. به عبارتی دیگر، پارادایم شبکه با نگاهی متفاوت به مفهوم فضا و برداشتن موانع مکانی – زمانی از بنیان با نظریههای مکان مرکزی و اقتصاد نئوکلاسیک که بر هزینه و زمان متکی بوده‌اند؛ متفاوت است.

در هر فضای جغرافیایی، پایش مدیریت و مهندسی فضا این پرسش اساسی را در سرآغاز دارد که آیا تغییر و تحولات رخ نموده در فضا، دارای نظم از پیش تعیینشده و تحت کنترل از سوی دستاندرکاران و برنامهریزان است یا پدیدارهایی خود به خودی بوده و یا ماهیتی آشفته و خارج از کنترل دارد؟ (افراخته و حجیپور، 1396). در این میان سکونتگاههای روستایی، به عنوان جزئی از نظامهای جغرافیایی و اولین شکل از حیات اجتماعی انسان، در گذر زمان خواسته یا ناخواسته، همواره تحت تأثیر ساختها و روابط و عوامل مختلف دستخوش تغییراتی شده است (سعیدی، 1386؛ فضلی و پریشان، 1388). این تغییرات میتواند در زمینههای مختلف از جمله تغییر ساختارهای جمعیتی، کارکردی و اقتصادی (متزلزل شدن اساس و بنیاد تولید کشاورزی و گسترش فعالیتهای حاشیهای و غیر تولیدی) و نیز تغییرات مورفولوژیکی از طریق رشد و گسترش کالبدی باشد. چنین تغییر و تحولاتی باعث شکلگیری ساختارها و کارکردهای جدید میشود. در این بین عوامل و نیروهای مختلف درونی و بیرونی در تغییر و تحولات کارکردی نواحی روستایی مؤثر بوده و نقش بسزایی داشتهاند (علیائی و عزیزی، 1397). در سالهاي اخیر، سکونتگاههاي روستایی در جریان دگرگونیهاي مکانی- فضایی دچار تحولاتی شدهاند که شتاب این دگرگونیها به حدي بوده است که تعداد زیادي از روستاها یا دچار دگرگونی در ساختار و کالبد خود شدهاند و یا گاه از طریق پدیده خورندگی و خزش (دست اندازي کانونهاي شهري به اراضی کشاورزي و روستاهاي پیرامونی)، به بدنه این شهرها ملحق شده است (سعیدی و شفیعی ثابت1384).

کوشش در راستای انتظام فضایی سکونتگاهها، اعم از شهری و روستایی میتواند زمینهساز پیشبرد برنامههای توسعه در سطوح گوناگون به شمار آید. در این راستا از یک سو، شناخت ظرفیتها و قابلیتهای سکونتگاههای روستایی و از سوی دیگر تنظیم صحیح و بسامان نحوه ارایه خدمات مناسب به آنها به منظور بهرهگیری عقلایی از این قابلیتها، از گامهای اولیه و اساسی است که باید به نحوی متین و استوار برداشته شود. به این ترتیب، ثمربخشی هرگونه راهبرد توسعه روستایی و از میان برداشتن یا تعدیل فاصله موجود میان عرصههای شهری و روستایی، منوط به سطحبندی روستاها براساس قابلیتها و امکانات مکانی - فضایی و نیازهای آنها درقالب یک نظام سکونتگاهی یکپارچه و همسو است ( سعیدی، 1388: 2-3).

در زیر به تعاریف مفاهیم و مقولات مرتبط با موضوع پژوهش پرداخته میشود:

فضا: دیوید هاروی، فضا را به عنوان یک رابطه معنیدار تلقی میکند که نمیتواند مستقل از وضعیت افراد و شرایط محیطی آنها شناسایی و درک شود. او فضا را محصول مجموعه احساسات، تصورات و واکنشهای فرد نسبت به نمادگرایی فضایی موجود در محیط میداند (کاظمیان، 1383).

ساختار فضایی: ساختار فضایی عبارت است از تجلی روابط درونی و برونی واحدهای یک مجموعه فضایی و جایگاه اجزا آن بر بستر محیط فیزیکی. یک ساختار فضایی معمولا روابط عمودی سطوح سازمان فضاییاش را به صورت ارتباطات منعکس نموده و معمولا روابط افقی واحدها را از طریق حوزههای نفوذ و قلمروها نشان میدهد (صرافی، 1364: 7-4).

سازمان فضایی: سازمان فضایی عبارت از ترتیب و توزیع نظامیافته واحدهای یک مجموعه در فضا در راستای عملکردهای عمومی مجموعه است. در واقع، مقصود از سازمان فضایی، شبکهای است که عناصر آن را مراکز شهری (مراکز مختلط تجاری، اداری، فرهنگی و نظایر اینها در مقیاس کل شهر و مناطق و نواحی آن)، محورهای مهم ارتباطی (معابر اصلی و خطوط حمل ونقل)، محورهای مهم عملکردی و کاربریهای عمده (در مناطق شهر و مناطق و نواحی آن) تشکیل میدهد(داداش پور و آفاق پور، 1395).

نظام سکونتگاهی: مجموعه ساختهای سکونتگاهی در یک ناحیه، از جمله شهری وروستایی و شامل الگو وشکل تجمعات انسانی که با یکدیگر براساس نظمی سلسله مراتبی، در ارتباط عملکردی قرار داشته باشند. گاهی اصطلاح شبکه سکونتگاهی به عنوان مترادف نظام سکونتگاهی بکار می‌رود (سعیدی، 1388: 23).

ناحیه روستایی: عرصههای فضایی در مقیاس بخش یا شهرستان که دارای نسبت قابل توجهی از جمعیت روستایی و فعالیت اصلی بخش کشاورزی هستند. اینگونه نواحی در مواردی که بر اساس خصوصیات مشترک مرزبندیمیشوند، ممکن است مجموعهای از قسمتهایی از دو یا چند حوزه اداری- سیاسی را در برگیرند (سعیدی، 1388: 21). در پژوهش حاضر، دهستان زبرخان که دارای جمعیت روستایی با فعالیت اصلی کشاورزی (باغداری، زراعت و دامداری) بوده، به عنوان ناحیه روستایی محسوب شده است.

سطحبندی: گروهبندی سلسله مراتبی پدیدههای همسان براساس مجموعه‌ای از معیارها یا خصوصیت‌ها وجایگاه و وضعیت هریک نسبت به بقیه (سعیدی، 1388: 24).

در حوزه الگوی فضایی حاکم بر سکونتگاههای نواحی روستایی، با موارد مختلفی در ارتباط با موضوع حاضر روبرو می‌شویم که به تعدادی از آنها اشاره میشود: قادری و آسایش (1388) در پژوهشی تحت عنوان تحليل و تبيين جغرافيايي توزيع فضايي - مكاني سكونت گاههاي روستايي، سکونتگاههای بخش لاجان شهرستان پیرانشهر را در قالب سلسله مراتب پنج سطحی از نواحی روستایی تقسیمبندی کردند. نتایج گویای آن بود که پراکنش سکونتگاههای روستایی در مقیاس متفاوت تابع هیچ نظم خاصی نبوده که این عامل توانسته نقش بازدارندهای در توسعه و پیشرفت ناحیه ایفا کند. بنابراین اتخاذ یک نظم سلسله مراتب پنج سطحی در ناحیه لاجان با نگرش سیستمی و مدل توسعه یکپارچه روستایی میتواند زمینهساز توسعه همه جانبه و رفع محرومیت از این ناحیه گردد.

کریمی و همکاران (1395) در پژوهشی به تحلیل سازمان فضایی و سطحبندی نظام شهری استان کردستان پرداختند و بر آن شدند تا الگوی مناسب جهت توسعه نظام شهری ارائه کنند. لذا در ابتدا به ارزیابی سازمان فضایی استان کردستان طی 7 دوره سرشماری (1335-1390) پرداختند و سپس به تعیین و تشکیل سلسله مراتبی از سکونتگاهها که بتواند چارچوب موثری برای توزیع جمعیت، فعالیت، خدمات و کارکردها در سطوح مختلف باشد، پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد که نظام شهری و سازمان فضایی استان کردستان، فاقد تعادل فضایی است که با ایجاد تعادل در توزیع امکانات و خدمات و فرصتهای منایب برای شهرهای استان در مراتب مختلف میتوان به توسعه متعادل و پایدار سازمان فضایی بهینه دست یافت.

ضرابی و پریزادی (1390)، در پژوهشی به سطحبندی سکونتگاهها و مراکز عملکردی محلی دهستان صاحب بخش زیویه شهرستان سقز، با استفاده از 49 متغییر، پرداختند. بدین منظور 9 تکنیک شامل میزانسنج نهادی گاتمن، شاخص مرکزیت، مجموع حداقل فواصل، تعداد ارتباطهای مستقیم، تعداد گرههای ارتباطی، شاخص Z و غیره مورد استفاده قرار گرفت. نتایج نشان داد که روستاهای دهستان در چهار سطح توسعهیافته، نسبتا توسعهیافته، کمتر توسعهیافته و محروم قابل تقسیمبندی هستند. همچنین با توجه به سطحبندی فضایی پیشنهادی، میتوان کل دهستان را به یک مجموعه روستایی (روستاشهر صاحب) و 4 حوزه عمرانی (قلعه کهنه، اسلام آباد، کریم آباد و صاحب) تقسیم کرد.

تیموری و همکاران (1394)، در پژوهشی تحت عنوان «سطحبندی سکونتگاههای روستایی بر اساس توان انسانی از دیدگاه آمایش سرزمین»، روستاهای منتخب بخش مرکزی شهرستان شیراز را با استفاده از 24 متغییر در سه سطح (توسعهیافته، در حال توسعه و توسعهنیافته) تقسیمبندی کردند. نتایج نشان داد که بیشتر روستاهای بخش مرکزی شهرستان شیراز در خوشه سه (توسعهنیافته) قرار گرفتهاند و از نظر سطح توسعه نیز، 54/72 درصد توسعهنیافته، 52/24 درصد در حال توسعه و 94/2 درصد توسعهیافتهاند.

دیو سالار و کیانژاد تجنکی (1394)، در پژوهشی تحت عنوان «تبیین سازمان فضایی شهرستان بابل با استفاده از شاخصهای کمی و کیفی»، نیروهای درونی و بیرونی اثرگذار بر شکلگیری و تکوین سازمان فضایی شهرستان بابل را طی دوره زمانی 1365 تا 1390، مورد تحلیل و ارزیابی قرار دادند. نتایج نشان داد، طی چهار دهه گذشته شهرستان بابل از شکل مرکز پیرامون به صورت شبکه شهری منطقهای تغییر ساختار داده است، اما از بعد محتوایی هنوز بخش اعظم فعالیت و خدمات و جمعیت در شهر بابل (بیش از 80 درصد جمعیت شهری) واقع شدهاند. همچنین مشخص شد شهرهای نوپا برای توزیع بهتر خدمات و امکانات، کاهش تمرکزگرایی و ایجاد نظام توزیع فضایی جمعیت و خدمات همگن، بنا به صلاحدید نهادهای ذیربط شکل گرفتهاند و با توجه به اختلاف زیاد مراکز شهری این ناحیه فاقد نظام سلسله مراتبی است.

محمدی(1391)، در تحقیق خود با نام «تحلیل سازمان فضایی نظام سکونتگاههای شهرستان جوانرود» به شناخت نظام موجود حاکم بر سازمان فضایی سکونتگاههای شهرستان جوانرود و تحلیل آن بر اساس اطلاعات سرشماری سالهای1375 و 1385پرداخت. نتایج حاکی از آن بود که عامل اصلی تحولات سازمان فضایی شهرستان جوانرود در سال 1385 به نسبت سال1375 ، مهاجرت نبوده و تغییراتی که در سازمان فضایی شهرستان جوانرود در سال 1385 روی داده است، ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی را در پی داشته است.

قاسمی و عزیزپور (1398)، تحول در نظام فعالیت و دگردیسی سازمان فضایی نواحی روستایی حاشیه زاینده‌رود (ناحیه بن‌رود و جلگه) را مورد بررسی قرار دادند. نتایج بیانگر آن بود که در اثر عواملی مانند محدودیت منابع آب و خاک، تضعیف نقش تولید کشاورزی، تضعیف نظام اقتصاد روستایی، کاهش نقش نیروی انسانی فعال در تولید، تضعیف ساختارهای بومی نظام بهره‏برداری از منابع آب در ساختار اشتغال به نفع بخش خدمات تغییری به‏وجود آمده که این امر به رشد مهاجرفرستی انجامیده است. در نتیجه ساختار فعالیت تولیدی در منطقه به فروپاشی رسیده است و در اثر این امر سازمان فضایی منطقه از یک سازمان منظم و پایدار به سمت سازمانی قطبی‏شده با محوریت شهرگرایی به نقاط کانونی سوق داده شده است.

ملکی پور (1391)، در پژوهشی به تحلیل فضایی نظام سکونتگاههای روستايي بخش شرق و غرب شهرستان دهلران، پرداخت. هدف از پژوهش وی، تحليل نظام سكونتگاهي روستاهاي بخش شرق و غرب شهرستان دهلران و روابط متقابل مركز ناحيه و روستاهاي پيرامون بود. بر اين اساس، از طريق دادههاي طبيعي، اقتصادي و انساني، روستاهاي شرق و غرب و روابطي كه با شهر دهلران بعنوان مركز ناحيه دارند، مورد پژوهش قرار گرفت. نتایج نشان داد که سكونتگاههاي روستايي در دو بخش غربی و شرقي دهلران بطور یکنواخت در سطح شهرستان توزيع نشدهاند بلكه با توجه به استعدادهاي طبيعي بخش شرقي، با دارا بودن پتانسيلهاي قوي رشد، توپوگرافي صاف و هموار و دشتهاي باز و منابع آب سطحي و زير زميني غني، توانسته جمعيت را تثبيت نموده و نفوذ برون ناحيهاي اقتصاد مبتني بر كشاورزي منطقه را نه تنها در استان‌هاي همجوار بلكه تا كشور عراق گسترش دهد. حال آنكه بخش غربي بعلت نبود شرايط مساعد طبيعي و زوال اقتصاد دامداري، با عدم تثبيت جمعيت و مهاجرت روستاييان به سمت شهر دهلرا ن در جهت كسب درآمد و استفاده از خدمات روبروست.

روستاهاي ناحیه زبرخان در چندین سال اخیر تحت تأثیر موقعیت خاص ارتباطی و نزدیکی با کلانشهر مشهد، تحولات شتابان و عمیقی را در زمینههاي مختلفی همچون الگوي مسکن و بافت روستایی، کاربري اراضی، ویژگیهاي جمعیتی، وضعیت اقتصادي و اشتغال روستا تجربه کرده است. بنابراين توجه به مقوله بررسي سازمان فضايي توسعه سكونتگاههاي شهري و روستایی و آشكار ساختن نابرابري و تفاوت ميان سکونتگاههای دهستان و نيز ارائه راهكارهايي جهت بهبود مسئله ضروري به نظر مي آيد. تحقيق حاضر با چنين نگرشي به ارزیابی الگوی فضایی پراکنش عملکردی سکونتگاههای ناحیه زبرخان طی سالهای 1375 تا 1398 جهت ارائه الگوی بهینه برای مدیریت صحیح ناحیه میپردازد. بنابراین جهت نیل بدین مقصود، پرسشهای مبنایی ذیل مطرح میشوند:

1- سکونتگاههای مورد مطالعه به لحاظ دسترسی به خدمات و امکانات در چه سطحی قرار دارند و مراکز اصلی و مادر ناحیه کدامند و بر اساس شاخص مرکزیت، سکونتگاهها چه جایگاهی را به خود اختصاص دادهاند؟

2- روابط بین مراکز و گرهگاهها چگونه است و الگوی فضایی حاکم در ناحیه به چه صورت است؟

مواد و روش‌ها

پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و از حیث روششناسی، توصیفی- تحلیلی است. شیوه گردآوری دادهها با توجه به ماهیت پژوهش، کتابخانهای و میدانی بوده است. جامعه آماری تحقیق، شامل 29 سکونتگاه شهری و روستایی واقع در دهستان زبرخان شهرستان نیشابور است.

در این پژوهش جهت رسیدن به اهداف تحقیق، با استفاده از شاخص مرکزیت و به کارگیری 35 متغیر، نسبت به سطحبندی سکونتگاههای مورد مطالعه در سطوح مختلف عملکردی (5 سطح) اقدام گردید. شاخص مرکزیت، در واقع یکی از روشهای نشان دادن میزان مرکزیت سکونتگاههاست. این شاخص اهمیت کارکردی عملکردها را نه تنها بر مبنای تعداد عملکردها در یک مکان، بلکه بر اساس فراوانی این عملکردها در کل منطقه اندازهگیری میکند. عملکردها، وزنی معادل نسبت معکوس آنها به خود میگیرند که ضریب مکانی نامیده میشود و از طریق رابطه زیر بدست میآید:

در این رابطه:

:Ci ضریب مکانی عملکرد i

T: کل عملکردهای موجود در منطقه.

براي محاسبه اين فرمول و شاخص مركزيت هر سكونتگاه، در ابتدا ماتريس از انواع خدمات موجود در منطقه و اسامي روستاهاي آن تهيه مي شود؛ و سپس، با استفاده از دادههاي اين ماتريس، ستون مربوط به شاخص مركزيت در جدول ديگري ثبت و در نهايت براي محاسبه شاخص مركزيت هر روستا، ارزش مركزيت هر سرويس خدماتي در تعداد آن به تفكيك هر روستا ضرب و در نهايت اعداد محاسبه شده، جمع ميشوند. از اين روش بـراي سطـح بـندي مـراكز با توجه به تـسهيـلات و خـدمات مـوجود در آنهـا بـه‌ويـژه آنهايي كه داراي خدمات با نظم بالاتر هستند سود خواهيم برد.

در پژوهش حاضر، به منظور تعیین سطح برخورداری از امکانات و تأسیسات و تعیین درجه مرکزیت هریک از روستاها در این نواحی، امکانات موجود درروستاها و کارکردهای منتج از آنها به شرح زیر، مورد توجه قرار گرفته است:

تأسیسات آموزشی- فرهنگی: مهد کودک، دبستان، راهنمایی، دبیرستان، هنرستان، کتابخانه عمومی و دانشگاه.

تأسیسات سیاسی و اداری: مرکز خدمات کشاورزی، دفتر جهاد کشاورزی، شرکت تعاونی روستایی، پاسگاه نیروی انتظامی.

تأسیسات زیربنایی: برق، گاز لوله کشی، آب لوله کشی، سیستم تصفیه آب، سیستم جمعآوری زباله.

ارتباطات: صندوق پست، دفتر پست، مخابرات، دسترسی به اینترنت، دسترسی به وسیله نقلیه عمومی، نوع مسیرهای ارتباطی.

تأسیسات بهداشتی- درمانی: حمام عمومی، مرکز بهداشتی- درمانی، داروخانه، خانه بهداشت، پزشک، دندانپزشک، بهیار و ماما، دامپزشک.

واحدهای بازرگانی و خدمات: فروشگاه تعاونی، بقالی، تعمیرگاه ماشینآلات کشاورزی، تعمیرگاه ماشینآلات غیر کشاورزی، بانک.

بنابراین با استفاده از شاخص مرکزیت، سکونتگاههای واقع در ناحیه روستایی زبرخان در 5 سطح مختلف عملکردی به صورت مجزا در سالهای 1375 و 1398 تقسیمبندی شد و توسط نرمافزار GIS بر روی نقشه محدوده، نشان داده شد.

· قلمرو جغرافیایی پژوهش

قلمرو جغرافیایی تحقیق، دهستان زبرخان شهرستان نیشابور است. نیشابور یکی از شهرستان‌های بخش مرکزی استان خراسان رضوی است. این شهرستان بین 58 درجه و 19 دقیقه تا 59 درجه و 30 دقیقه طول جغرافیایی و 35 درجه و 40 دقیقه تا 36 درجه و 39 دقیقه عرض جغرافیایی در حاشیه شرقی کویر مرکزی ایران واقع شده است و شامل 4 بخش مرکزی، زبرخان، سرولایت و میان جلگه است. بر اساس سرشماری سال 1395، بخش زبرخان جمعیتی بالغ بر56635 نفر دارد. این جمعیت در قالب 18312 خانوار شامل 28648 نفر مرد و 27987 نفر زن است که در سه نقطه شهری (دررود ، قدگاه و خرو) و 59 آبادی دارای سکنه زندگی میکنند. دهستان‌های اردوغش، زبرخان و اسحق‌آباد در این بخش واقع شده‌اند. دهستان زبرخان با 23682 نفر جمعیت به عنوان پر جمعیتترین دهستان در بخش زبرخان تلقی میشود. شکل شماره 1، پراکنش فضایی سکونتگاههای شهری و روستایی دهستان زبرخان را نشان میدهد.

شکل 1- موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه

یافتهها و بحث

· ردهبندی جمعیتی سکونتگاههای ناحیه زبرخان

سطحبندی جمعیتی سکونتگاههای روستایی عبارت از تعیین سطح یا لایههای نظام سکونتگاهی است، که بر حسب تفکیک دامنههای جمعیتی، در طبقات گوناگون قرار میگیرند. در مطالعات توسعه روستایی، سطحبندی جمعیتی به منظور درک جایگاه و روابط جمعیتی از ضروریات برنامهریزی محسوب میگردد. مقیاس جمعیتی معمولترین و سادهترین شکل سطحبندی سکونتگاههای روستایی است (کلانتری، 1391: 158). در این راستا به‌منظور سطحبندی سکونتگاههای روستایی ناحیه زبرخان با استفاده از اطلاعات جمعیتی شناسنامه آبادیهای کشور در سالهای 1375 و بررسیهای میدانی در سال 1398، جدول مقایسهای مربوط به تعداد جمعیت و درصد از کل، بین سال‌های مذکور به شرح ذیل به دست آمد.

جدول 1- ردهبندی جمعیتی سکونتگاههای ناحیه زبرخان طی سال‌های 75 و 98

رده جمعیتی (نفر)	سال 1375		سال 1398
رده جمعیتی (نفر)	تعداد	درصد از کل	تعداد	درصد از کل
1 تا 200 نفر	8	58/27	7	13/24
201 تا 300 نفر	3	34/10	7	13/24
301 تا 500 نفر	6	68/20	4	79/13
501 تا 800 نفر	4	79/13	3	34/10
801 تا 1000 نفر	2	89/6	2	89/6
1001 تا 2000 نفر	3	34/10	3	34/10
بیش از 2000 نفر	3	34/10	3	34/10

همانطور که از جدول 1 قابل مشاهده است بیشترین خانوارهای آبادیهای ناحیه در سال‌های 75 (58/27 درصد) و 95 (13/24 درصد) در رده جمعیتی 1 تا 200 نفر جای گرفتهاند.

· ردهبندی سکونتگاههای ناحیه زبرخان بر اساس دامنه جمعیت

اگر سکونتگاهها را بر اساس وسعت جمعیت به روستاهای بزرگ (با بیش از 200 خانوار)، روستای میانی (50 تا 200 خانوار) و روستاهای کوچک (با کمتر از 50 خانوار) تقسیم نماییم، در سطح ناحیه با تفاوتهایی از لحاظ سهم هر یک از گروهها رو به رو خواهیم بود. همانطور که در جدول 2 قابل رویت است 82/44 درصد از روستاهای ناحیه در سال 75 و 93/37 درصد در سال 98، در گروه روستاهای میانی قرار گرفتهاند. در حالی که ازمیزان روستاهای کوچک در سال 98 نسبت به سال 75 کاسته شده و به تعداد روستاهای بزرگ افزوده شده است. این ارقام متفاوت نشان میدهد که سهم آبادیهای کوچک و بسیار کوچک نه تنها با پراکندگی منابع در ارتباط است، بلکه با درجه توسعهیافتگی ناحیهای نیز نسبت معکوس دارد، یعنی هر چقدر دسترسی به مراکز شهری و رشد و توسعه ناحیهای بیشتر باشد، از تعداد آبادیهای کوچک و بسیار کوچک کاسته میشود (سعیدی، 1388).

جدول 2- رتبهبندی آبادیهای ناحیه زبرخان بر حسب دامنه جمعیت

وسعت	سال 1375		سال 1398
وسعت	تعداد	درصد	تعداد	درصد
روستاهای بزرگ	6	68/20	10	48/34
روستاهای میانی	13	82/44	11	93/37
روستاهای کوچک	10	48/34	8	58/27
جمع کل	29	100	29	100

· سلسله مراتب عملکردی سکونتگاهها

در تحليل و تشخيص مكانهاي مركزي در يك نظام سكونتگاهي، در خلال زمان كوششهاي درخور و قابل توجهي صورت گرفته است؛ اين كوششها عمدتاً توسط جغرافيدانان، برنامهريزان منطقهاي، اقتصاددانان و جامعهشناسان با ديدگاههايي متفاوت، تحقق يافته است. یکی از این روشها، سطحبندی سکونتگاهها به روش شاخص مرکزیت است. با این روش خدمات مورد مطالعه در پژوهش ارزشگذاری شدند و سکونتگاههای روستایی دهستان زبرخان براساس برخورداری از خدمات در 5 سطح تفکیک شدند. همانطور که در جدول 3 مشاهده میگردد، دو سکونتگاه درود و قدمگاه در سال 1375، با دارا بودن بیشترین و کلیدیترین خدمات (درمانگاه، داروخانه، پاسگاه نیروی انتظامی، بانک و ...) و بالا بودن شاخص مرکزیت، در جایگاه نخست قرار گرفتهاند و بالعکس روستاهای کلاته لویدانی، علی آباد، محمدآباد و... با پایینترین شاخص مرکزیت، فاقد حداقل خدمات (دبستان، حمام، تلفن و ...) بوده و در پایینترین سطح (سطح 5) قرار دارند. همچنین بر اساس یافتههای حاصل از روش شاخص مرکزیت، نهادههای دبستان و حمام به ترتیب با 3.3 و 3.8 کمترین امتیاز را به خود اختصاص دادهاند که این نشانگر آن است که اکثر سکونتگاههای دهستان از این دو خدمت برخوردارند. بر اساس جدول3، وضعیت توزیع خدمات در سکونتگاههای دهستان به گونهای است که از مجموع کل سکونتگاهها، 82.75 درصد سکونتگاهها در حد پایینتر از متوسط و 17.24 درصد باقیمانده فراتر از حد میانگین قرار دارند. قابل ذکر است که در سال 1375 تنها سکونتگاه شهری دهستان، شهر درود با 6038 نفر جمعیت بوده و سایر سکونتگاهها به عنوان سکونتگاههای روستایی شناخته شدهاند.

رتبه	کل خدمات	پاسگاه نیروی انتظامی	دندانپزشک	جمعاوری زباله	آب تصفیه شده	بقالی	بهیار و ماما	بانک	حمام	وسایل حمل و نقل	تلفن	تعمیرگاه ماشینآلات غیرکشاورزی	شرکت تعاونی	دفترجهادکشاورزی	پزشک	خانه بهداشت	مرکز بهداشت	صندوق پست	دفتر پست	تعمیرگاه ماشین الات کشاورزی	مرکزخدمات کشاورزی	داروخانه	دامپزشکی	کتابخانه	دبیرستان	راهنمایی	دبستان	روستا مهد	راه	جمعیت	سال 1375 نام نقاط (روستایی و شهری)
6	10						1		1	1	1		1			1											1		3	700	دولت آباد
5	12						1		1	1	1		1		1	1		1	1								1		2	997	‍پوست فروشان
12	4										1																1		2	193	خرم بیک
6	10						1		1	1	1		1			1							1				1		2	499	سخدر
9	7								1							1		1	1								1		2	286	سرتلخ
10	6								1		1		1										1				1		1	132	قره بیک
10	6								1	1	1						1	1											1	162	کلاته سلطانی
14	2						1																						1	60	کلاته لویدانی
12	4								1							1											1		1	377	داس
5	12						1		1	1	1		1		1	1			1								1		3	325	حریم آباد
8	8								1		1					1							1				1		3	166	مجدآباد
3	14			1		1	1		1		1		1		1	1		1			1						1		3	2453	گرینه
8	8						1		1	1	1		1			1											1		1	1851	چناران
8	8						1		1		1		1			1			1								1		1	335	دیزباد علیا
13	3								1																		1		1	176	بازحیدر
14	2																										1		1	43	چشمه خسرو
7	9								1	1	1		1			1		1	1								1		1	970	حصار
14	2								1																				1	119	علی آباد
9	7								1	1	1																1		3	579	دانه کاشفیه
7	9						1		1	1	1		1			1										1	1		1	570	کوشان
2	24			1		1	1	1	1	1	1	1	1		1	1	1	1	1	1	1		1			2	2		3	3235	باغشن
9	7								1		1		1			1											1		2	618	کاریزنو
4	13					1			1	1	1		1			1		1		1						1	1		3	1354	حاجی آباد
9	7								1	1	1																1		3	330	جوادیه
9	7				1				1		1							1									1		2	314	قره داش
11	5								1				1			1											1		1	253	قلعه وزیر
11	5								1		1																1		2	202	محمدآباد
1	32	1	1	1	1	2	1	2	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1			2	2	2		3	1678	قدمگاه
1	32	1	1	1	1	2	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1			1		1	2	2	3	1	3	6038	شهر درود
	275	2	2	4	3	7	12	4	26	14	22	3	16	2	6	18	4	10	8	3	3	2	4	1	4	8	30	1	56	25015	کل
		50	50	25	33.3	14.2	8.3	25	3.8	7.1	4.5	33.3	6.2	50	16.6	5.5	25	10	12.5	33.3	33.3	50	25	100	25	12.5	3.3	100	1.7	-	ضریب مکانی

جدول 3- سطح برخورداری روستاها از خدمات در سال 1375

نام سکونتگاه‌ها	تعداد سکونتگاه‌ها	سطح برخورداری از خدمات سال 1375	شاخص مرکزیت	ردیف
درود. قدمگاه	2	سطح یک	734.5-392.0	1
باغشن	1	سطح دو	392.0-172.1	2
گرینه. حاجی اباد	2	سطح سه	172.1-81.1	3
دیزباد علیا. حصار. کوشان. چناران. قره داش. حریم اباد. مجداباد. سخدر.کاریزنو. دولت اباد. قره بیک. پوستفروشان. کلاته سلطانی.	13	سطح چهار	81.1-26.7	4
باز حیدر. چشمه خسرو. علی اباد. قلعه وزیر. جوادیه. دانه کاشفیه. محمداباد. سرتلخ. خرم بیک. داس. کلاته لویدانی.	11	سطح پنج	26.7-5.0	5

در پژوهش حاضر، جهت شناخت تغییرات مربوط به نحوه دسترسی سکونتگاهها به خدمات و امکانات طی دوره زمانی 23 ساله، از تعدادی نقشه اعم از نقشه موقعیت جغرافیایی (تقسیمات سیاسی منطقه)، نقشه پراکندگی سکونتگاههای شهری و روستایی در محدوده دهستان، نقشه راههای ارتباطی (آسفالته، شوسه و خاکی) به‌منظور تشخیص نوع دسترسی سکونتگاهها به یکدیگر و نقشه سطحبندی روستاها بر اساس دسترسی به خدمات استفاده گردید. به طوری‌که ابتدا به‌وسیله شاخص مرکزیت به تبیین نظام سلسله مراتبی و تعیین روابط عملکردی سکونتگاهها پرداختیم. پس از سطحبندی سکونتگاهها در سطوح مختلف برخورداری از خدمات نقشههای مزبور، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (ARC GIS) روی‌هم قرار داده شدند، درنهایت دستاوردهای پژوهش در قالب نقشه سطحبندی سکونتگاه‌های دهستان زبرخان در سال‌های 1375 و 1398 تنظیم و ارائه شد.

با توجه به ساختار فضایی سکونتگاهها، تعدادی از آنها به‌دلیل دارا بودن پارهای از خدمات و امکانات، همچنین موقعیت جغرافیایی مطلوبتر به‌عنوان سکونتگاه برتر اهمیت یافتند. شکل 2، سطوح مختلف عملکردی سکونتگاها و عملکرد شبکه ارتباطی را در سال 1375 نشان می‌دهد. همان‌گونه که نمایان است شهر درود و قدمگاه به‌دلیل داشتن تعداد زیادی از خدمات به‌ویژه خدمات حوزهای درجه یک (پمپ بنزین، بانک، پزشک و...) و درجه دو (تعمیرگاه، شرکت تعاونی و ...) عنوان سکونتگاههای برتر ناحیه در سال 75 را به خود اختصاص دادند.

شکل 2- سطوح مختلف عملکردی سکونتگاها و عملکرد شبکه ارتباطی در سال 1375

بررسیهای مربوط به سال 1398 نشان میدهد که دو سکونتگاه درود و قدمگاه، همچنان جایگاه خود را در سطح نخست حفظ کردهاند. روستای حاجی آباد، یک پله ارتقا یافته و از سطح سوم در سال 75 به سطح دوم در سال 98 رسیده است. همچنین روستاهای کاریزنو، پوست فروشان و ... از سطح چهار در سال 75 به سطح 3 در سال 98 تغییر یافتهاند. این درحالیست که روستای گرینه همچنان در سطح سه باقیمانده و تغییر خاصی نداشته است. بر اساس جدول شماره 4، وضعیت توزیع خدمات در سکونتگاههای دهستان به گونهای است که از مجموع کل سکونتگاهها در سال 98، میزان 58.62 درصد سکونتگاهها در حد پایینتر از متوسط و 41.37 درصد باقیمانده فراتر از حد میانگین قرار دارند. همچنین بر اساس یافتههای حاصل از روش شاخص مرکزیت، نهادههای بقالی، دبستان و تلفن به ترتیب با 1.92، 3.33 و 3.84 کمترین امتیاز را به خود اختصاص دادهاند که این نشانگر آن است که اکثر سکونتگاههای دهستان از این سه خدمت برخوردارند و بر عکس نهادههای هنرستان، دانشگاه، مرکز خدمات کشاورزی بالاترین امتیاز را کسب کردهاند که نشان میدهد تعداد انگشتشماری از سکونتگاهها این خدمات را دارا هستند. قدمگاه در اوایل سال 76 به شهر تبدیل شده است و بر اساس سرشماری 1395 دارای 3010 نفر جمعیت بوده است. از آنجا که قدمگاه، شهر بینراهی محسوب میشود و علاوه بر دارا بودن جاذبه گردشگری مذهبی، واقع شدن آن در مرکز دهستان سبب گشته که این سکونتگاه به قطب اصلی خدمات در دهستان تبدیل شود و روستاهای اطراف برای دسترسی به امکانات و خدمات به آن مراجعه کنند، همین امر باعث پیشتازی قدمگاه بر درود شده است. در حالی‌که، شهر درود به لحاظ موقعیت جغرافیایی حاشیهای که دارد، علی رغم قدمت دیرینه و وجود تعدادی امکانات و خدمات نتوانسته به عنوان جاذب و قطب دهستان از قدمگاه پیشروی کند.

رتبه	کل خدمات	پاسگاه نیروی انتظامی	دانشگاه پیام نور	دندانپزشک	گاز	جمعآوری زباله	آب تصفیه شده	بقالی	دسترسی به اینترنت	دفتر جهاد کشاورزی	حمام	تلفن	بهیار و ماما	بانک/ عابر بانک	دامپزشکی	وسایل حمل و نقل	مرکزخدماتکشاورزی	تعمیرگاهغیرکشاورزی	شرکت تعاونی	داروخانه	پزشک	خانه بهداشت	مرکز بهداشت	صندوق پست	دفتر پست	تعمیرگاه ماشین الات کشاورزی	کتابخانه	هنرستان	دبیرستان	راهنمایی	دبستان	روستا مهد	راه	جمعیت	سال 1398 نام نقاط
7	18				1	1	1	2	1		1	1				1						1		1	1					1	1	1	3	635	دولت آباد
7	18				1	1	1	1	1			1	1		1	1			1			1	1	1	1						1		3	905	‍پوست فروشان
13	9										1	1				1			1			1									1		3	219	خرم بیک
10	12				1	1		1			1	1				1			1			1									1		3	326	سخدر
11	11				1	1		1	1			1				1						1	1								1		2	248	سرتلخ
14	8				1	1	1					1							1														3	85	قره بیک
15	5															1						1											3	127	کلاته سلطانی
16	4				1																												3	49	کلاته لویدانی
14	8										1	1										1								1	1		3	343	داس
9	13				1	1	1	1	1			1	1									1	1								1		3	297	حریم آباد
12	10				1	1	1	1				1										1									1		3	127	مجدآباد
6	20				1	1	1	3	1			1		1		1		2	1			1		1	1						1		3	1382	گرینه
8	17					1		2	1		1	1				1					1	1		1	1					2	1		3	1674	چناران
8	17				1	1	1	2	1		1	1							1		1	1			1		1				1		3	635	دیزباد علیا
15	5											1																			1		3	95	بازحیدر
15	5					1																									1		3	84	چشمه خسرو
6	20				1	1	1	2	1			1				1		2	1			1		1	1		1			1	1		3	857	حصار
17	3											1																					2	229	علی آباد
8	17				1	1	1	1	1		1	1				1			1			1	1	1	1						1		3	365	دانه کاشفیه
10	12					1	1	1				1	1			1			1			1									1		3	283	کوشان
3	39			1	1	1	1	5	1		1	1	1	2	1	1		4	1	1	1	1	1	1	1	1	1		2	2	1	1	3	2958	باغشن
5	22				1	1	1	3	1			1		1		1		2	1			1	1	1			1				1	1	3	658	کاریزنو
4	30				1	1	1	4	1		1	1	1		1	1		1	1	1	1	1	1	1	1	1	1			2	1	1	3	1527	حاجی آباد
13	9					1						1										1		1	1						1		3	350	جوادیه
14	8							1				1				1						1									1		3	283	قره داش
10	12					1		1			1	1				1			1		1	1									1		3	217	قلعه وزیر
16	4											1																					3	138	محمدآباد
1	69	1	1	1	1	1	1	10	1	1		1	1	3	1	4	1	9	1	2	5	1	1	1	1	2	1	1	3	2	4	3	3	3010	قدمگاه
2	58	1	1	2	1	1	1	10	1	1		1	1	2		4	1	5	1	1	3	1	1	1	1		1		2	2	4	4	3	5717	شهر درود
	483	2	2	4	17	21	15	52	14	2	10	26	7	9	4	24	2	25	15	5	13	23	9	12	12	4	7	1	7	13	30	11	85	23823	کل
		20	50	25	5.8	4.7	6.6	1.92	7.14	50	10	3.84	14.2	۱۱.۱۱	۲۵	۴.۱۶	۵۰	۴	۶.۶۷	۲۰	۷.۶9	۴.۳۴	۱۱.۱	۸.۳۳	۸.۳۳	۲۵	۱۴.۲۸	۱۰۰	۱۴.۲۸	۷.۶۹	۳.۳۳	۹.۰۹	1.17	-	ضریب مکانی

جدول4- سطحبرخورداری روستاها از خدمات در سال 1398

نام سکونتگاه‌ها	تعداد سکونتگاه‌ها	سطح برخورداری از خدمات سال1398	شاخص مرکزیت	ردیف
قدمگاه. درود	2	سطح یک	752.8-321.4	1
باغشن. حاجی اباد	2	سطح دو	321.4- 120.5	2
کاریزنو. پوست فروشان. دولت اباد. گرینه. چناران. دانه کاشفیه. حصار. دیزباد علیا.	8	سطح سه	120.5-68.07	3
قلعه وزیر. جوادیه. کوشان. سرتلخ. سخدر. مجداباد. حریم اباد. خرم بیک. داس. کلاته سلطانی.	10	سطح چهار	68.07-22.6	4
بازحیدر. علی اباد. چشمه خسرو. محمد اباد. قره داش. قره بیک. کلاته لویدانی.	7	سطح پنج	22.6-7.2	5

همان‌طور که شکل 3 نشان میدهد، شهرهای قدمگاه و درود و روستا شهر باغشن به عنوان خوشههای مرکزی دهستان شناخته میشوند. روستا شهر باغشن به دلیل قرارگیری در مرکز دهستان به تعداد زیادی از روستاهای اطراف خدمات میدهد. شهر قدمگاه نیز به دلیل موقعیت استراتژیک و قرارگیری در مسیر اتوبان تهران- مشهد توانسته به‌عنوان یکی از مهمترین قطبهای ناحیه، روز به روز پر رنگتر جلوه کند. همچنین تعداد زیادی از روستاها توانستهاند با بهرهگیری از پارهای امکانات و برنامهریزی صحیح دستاندرکاران، وضعیت خود را طی 23 سال مذکور ارتقا بخشند. قابل ذکر است که جاده قدیم مشهد- نیشابور به دلیل احداث ازاد راه سراسری، طی ده سال گذشته عملکرد منطقهای خود را از دست داده و تنها در سطح ناحیهای و محلی از آن استفاده میشود.

شکل 3- سطوح مختلف عملکردی سکونتگاها و عملکرد شبکه ارتباطی را در سال 1375

نتیجهگیری

در سالهای اخیر، برنامهریزان توسعه بدین نتیجه رسیدهاند که امروزه برنامهریزی با تعصب شهری و یا تعصب روستایی نمیتواند جوابگوی نیازهای جوامع در فرایند چندگانه و چند بعدی توسعه باشد. لذا کوشش در راستای انتظام فضایی سکونتگاهها، اعم از شهری و روستایی میتواند زمینهساز پیشبرد برنامههای توسعه در سطوح گوناگون به شمار آید. در این راستا از یک سو، شناخت ظرفیتها و قابلیتهای سکونتگاهها و از سوی دیگر تنظیم صحیح و بسامان نحوه ارایه خدمات مناسب به آنها به‌منظور بهرهگیری عقلایی از این قابلیتها، از گام‌های اولیه و اساسی است که باید به نحوی متین و استوار برداشته شود. نقاط روستایی ایران که بیش از 70 درصد آنها دارای جمعیتی کمتر از یکصد خانوار هستند، توان جذب سرمایه، خدمات و تکنولوژی مناسب برای توسعه همهجانبه و پایدار را ندارند. لذا ضروری است بر اساس مطالعات جامع، یک مجموعه روستایی همگن را بر پایهی اصول و مدلهای نوین دستهبندی کرد و یک نظام سلسله مراتب خدماتی حاکم کرد تا بتوان در توزیع امکانات، تسهیلات، خدمات و تکنولوژی عدالت فضایی را رعایت کرد.

بر این اساس تحقیق حاضر با رویکردی فضایی به ارزیابی الگوی پراکنش عملکردی سکونتگاههای ناحیه روستایی زبرخان طی بازه زمانی 23 ساله پرداخته است. به طوری‌که جهت رسیدن به اهداف تحقیق، با استفاده از شاخص مرکزیت و به‌کارگیری 35 متغیر، نسبت به سطحبندی سکونتگاههای مورد مطالعه در سطوح مختلف عملکردی (5 سطح) اقدام گردید.

یافتههای پژوهش نشان میدهد که سطوح برخورداری روستاهای ناحیه با یکدیگر متفاوت است. در واقع، نتایج حاصل از بررسی الگوی پراکنش فضایی نشان میدهد که، سکونتگاههای واقع در دهستان زبرخان نیازهای خدماتی خود را از شهرهای کوچک (قدمگاه و درود) و سکونتگاههای روستایی مرکزی (باغشن) تامین میکنند. زیرا همان‌گونه که یافتههای حاصل از روش شاخص مرکزیت و سطحبندی سکونتگاهها نشان میدهد، سکونتگاههای مذکور با دارا بودن بیشترین امتیاز در دسترسی به خدمات و امکانات، رتبههای اول را به خود اختصاص دادهاند. این در حالیست که روستاهای بازحیدر، علی اباد، چشمه خسرو، محمد اباد، قره‌داش، قره بیک و کلاته لویدانی در پایینترین سطح توسعه (محروم) قرار دارند و از حداقل خدمات و امکانات بی‌بهرهاند. در فرایند توسعه روستایی هر چند ارتقا کلی همه نواحی روستایی مهم است، ولی توجه به نواحی روستایی محروم و کمتر برخوردار، در راستای تامین نیازهای اساسی آنها و همچنین تعدیل تفاوتها در سطوح برخورداری آنها اهمیت بیشتری دارد. در ناحیه زبرخان نیز، هر چند همهی روستاهای آن در فرایند توسعه خود به تهیه و اجرای طرحهای متناسب با نوع و سطح محرومیت نیاز دارند، ولی 7 روستای مذکور، به دلیل اینکه در همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و ... در وضعیت کمتر برخوردار و یا محروم قرار دارند، اولویت بیشتری را برای اجرای برنامههای توسعه هدفمند دارا می‌باشند.

در جمعبندی نهایی، میتوان این‌گونه اذعان کرد که سازمان فضایی از گذشته تا به امروز از الگویی قطبی بر محوریت شهرها تبعیت می‌کند که زمینه‌ساز عدم تعادل فضایی گردیده و تخریب منابع را به دنبال داشته است. لذا توسعة روستايي در ناحیه فاقد الگوي شبكة يكپارچة منطقهاي و مبتني بر مدلهاي غيرارگانيكي است. از آنجا که تحولات سازمان فضایی در تمامی ابعاد میتواند تاثیرات مثبت و منفی زیادی بر ناحیه گذارد، لذا شناخت صحیح آن به‌منظور مدیریت بهتر و استفاده بهینه از منابع، الزامیست. در واقع چنین مطالعاتي بیانگر نوع مدیریت اعمال شده در منطقه و همچنین نشاندهنده نقاط ضعف و قوت آن در طول دوره مطالعاتيست که ميتواند به عنوان یك ابزار مدیریتی قدرتمند براي مدیریت بهینه سکونتگاهها در جهت نیل به توسعه پایدار و درخور در اختیار مدیران و مسئولان محلي قرار گیرد.

منابع

افراخته، حسن و حجیپور، محمد. (1396). خزش شهري و پيامدهاي آن در توسعه پايدار روستايي (مورد: روستاهاي پيراموني شهر بيرجند)، نشریه جغرافیا، دوره 11، شماره 39، صص 185-158.

تیموری، سمانه، شکور، علی و گندمکار، امیر. (1394). سطحبندی سکونتگاههای روستایی بر اساس توان انسانی از دیدگاه آمایش سرزمین (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان شیراز(، فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال 6، شماره پیاپی 21، صص 102-93.

داداش‌پور، هاشم و آفاق پور، آتوسا. (1395)، عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمان فضایی سیستمهای شهری. فصلنامه مطالعات میان رشتهای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره 2، صص 28-1.

دیوسالار، اسدالله و کیانژاد تجنکی، سید قاسم. (1394). تبیین سازمان فضایی شهرستان بابل با استفاده از شاخصهای کمی و کیفی، فصلنامه برنامهریزی منطقهای، سال 6، شماره پیاپی 26، صص 140- 129.

رستم پور، هوشنگ، محمدی یگانه، بهروز و حیدری، حسن. (1389). تبيين سازمانيابي فضايي سيستمهاي شهري (مطالعه موردي: دو استان بوشهر و فارس)، مجله آمایش محیط، دوره 3، شماره 11، صص 25-1.

سعیدی، عباس و شفیعی ثابت، ناصر. (1384). پدیده خورندگی چشم انداز و تحول کاربري اراضی کشاورزي روستاهاي پیرامونی کلانشهر تهران. نشریه انجمن جغرافیایی ایران، 3 ( 4-5 )، 162- 145.

سعیدی، عباس. (1388). سطحبندی روستاهای کشور. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، معاونت عمران روستایی، انتشارات شهیدی، تهران.

صرافي، مظفر. (1364). سيري در مباحث توسعه فضايي با نگاهی ویژه بر طرح آمایش سرزمین‏، دفتر برنامهریزی منطقهای، سازمان برنامه و بودجه، تهران.

ضرابی، اصغر و پریزادی، طاهر. (1390). سطحبندی سکونتگاهها و تعیین حوزه عملکردی محلی آن (مطالعه موردی: دهستان صاحب بخش زیویه شهرستان سقز)، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، سال نهم، شماره 28، صص 202- 179.

علیائی، محمد صادق و عزیزی، سمیه. (1397). عوامل مؤثر بر تحولات کارکرد اقتصادی سکونتگاههای روستایی در شهرستان ری. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، 8 (1)، 238-223.

قادری، رضا و آسایش، حسین. (1388). تحليل و تبيين جغرافيايي توزيع فضايي - مكاني سكونت‌گاه‌هاي روستايي نمونه موردي: بخش لاجان - شهرستان پيرانشهر، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، سال ششم، شماره 24، صص 54-41.

قاسمی سیانی، محمد. (1396). تبیین تحولات ساختاری- کارکردی سازمان فضایی سکونتگاه‌های روستایی، مطالعه موردی: بخش بن رود و جلگه شهرستان اصفهان، رساله دکتری، دانشگاه خوارزمی، به راهنمایی دکتر حسن افراخته.

قاسمی، محمد و عزیزپور، فرهاد. (1398). تحول در نظام فعالیت و دگردیسی سازمان فضایی نواحی روستایی حاشیه زاینده رود (مطالعه موردی: ناحیه بن رود و جلگه شهرستان اصفهان). پژوهشهای جغرافیای انسانی، (4)2، 1474-1453.

کاظمیان، غلامرضا. (1383). تبیین رابطه ساختار حاکمیت و قدرت شهری با سازمانیابی فضا. رساله دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.

کریمی، آرام، پورطاهری، مهدی و احمدی، حسن. (1395). تحلیل سازمان فضایی و سطحبندی نظام شهری استان کردستان و ارائه الگوی توسعه نظام شهری، مطالعات محیطی هفت حصار، شماره نوزدهم، سال ششم، صص 52-31.

کلانتری، خلیل. (1391). مدلهای کمی در برنامهریزی، انتشارات فرهنگ صبا، تهران.

محمدی، بلال. (1391). تحلیل سازمان فضایی نظام سکونتگاههای شهرستان جوانرود، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، استاد راهنما احمد پوراحمد.

ملکی پور، موسی. (1391). تحلیل فضایی نظام سکونتگاههای روستايي بخش شرق و غرب شهرستان دهلران، فصلنامه سپهر، دوره بیستو یکم، شماره 84، صص 58- 54.

Determination of Potato Crop Cultivation in Hamedan Province, Using time series Satellite Images IRSP6
Print Date : 2023-03-19
Evaluation and prioritization of the role of infrastructures in the development of tourism axis (corridors): Case study: Khorram Abad to Isfahan axis in Lorestan province
Print Date : 2024-04-06
Study of Urban Development and Vegetation Changes in Mazandaran by Change Vector Analysis to Protection and Landscape Management Improvement
Print Date : 2024-04-06

Share To

Article Url

Evaluation of spatial pattern of functional distribution of settlements in Zebarkhan rural area (During the period 1375-1398)