Implementation of comprehensive watershed management and sediment control approaches in Anzali wetland protection

Journal of Environmental Research and Technology, 9(15)2024. 101-113

مقدمه

تالاب­ها از مهم­ترین و متنوع­ترین زیستگاه­های­طبیعی هستند که بخش بزرگی از تنوع زیستی جهان را درخود جای داده­اند. تالاب­ها با مساحتی در حدود شش درصد از کل سطح زمین، اكوسیستم­های ارزشمندی هستند و به دلیل نقش ویژه­شان در حفاظت از تنوع زیستی از ارزش­های طبیعی، اقتصادی و اجتماعی زیادی برخوردارند. جانوران و گیاهان در این محیط آبی به یكدیگر وابسته­اند و نقش­های اكولوژیك هریك از آن‌ها ادامه حیات را در این اكوسیستم تنظیم می­كند و نقش ویژه­ای در توسعه جوامع محلی دارند (رفیعی و همکاران،1390؛ امینی هرندی و احمدی ندوشن، 1398؛ مهدی­نسب و مهدی­نسب، 1399). امروزه با افزايش رشد جمعيت، اكوسيستم­ها و مناطق حفاظت­شده  به‌ویژه زیست­بوم­های تالابی توسط جوامع انسانی مورد تخريب قرار گرفته­اند. آسیب‌های وارد شده به این اکوسیستم‌ها منجر به نابودی پرشتاب تنوع زیستی و کاهش فرصت جوامع محلی برای امرار معاش پایدار و حفظ منابع برای نسل‌های آینده شده است. ارزیابی تهدیدها­ی مؤثر بر اکوسیستم­ها به منظور توسعه راهبردهای مناسب مدیریت محیط زیستی، پایش و ارزیابی آنها امری ضروری است (روان بخش و همکاران، 1400).

تالاب­ها همواره تحت تاثیر رسوبات بوده و نقش رسوبات در اکوسیستم­های تالابی بسیار دارای اهمیت است، زیرا چرخه­های مواد مغذی را تحت تأثیر قرار می­دهد. بار رسوب با هجوم مواد مغذی و مواد آلی همراه بوده و بر فعل و انفعالات اکولوژیکی درون تالاب تأثیر می­گذارد. این افزایش بار رسوب تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله فعالیت­های انسانی و تغییرات در الگوهای هیدرولوژیکی قرار دارد. بار رسوبی بالا نگرانی­هایی را در مورد اثرات نامطلوب آن بر کیفیت آب و سلامت کلی تالاب ایجاد کرده است (رنجبر، 1391 ؛ Dymond و همکاران، 2017). رسوب­گذاری زمانی اتفاق می­افتد که ذرات خاک، مواد معدنی و مواد آلی در آب انباشته می­شوند که منجر به کاهش کیفیت آب، کاهش نفوذ نور و تغییر زیستگاه می­شود. رسوب نه تنها بر گیاهان و جانوران تالاب تأثیر می­گذارد، بلکه فعالیت­های تفریحی را نیز با مشکل مواجه می­کند و می­تواند باعث ایجاد سیل در مناطق مجاور در هنگام بارش­های شدید شود (غضبان و زارع خوش اقبال، 1390). 

بار رسوب با ورود آلاینده­ها و فلزات سنگین به تالاب همراه بوده و چالش­های محیط زیستی را تشدید می­کند؛ در نتیجه این امر نه تنها کیفیت آب را تحت تأثیر قرار می­دهد، بلکه تهدیدی برای محیط زیست منطقه است (رنجبر، 1391 ؛ Dymond و همکاران، 2017). افزایش بار رسوب در تالاب­ها می­تواند منجر به طیف وسیعی از مشکلات مهم شود. اول از همه، رسوب اضافی می­تواند منجر به کاهش شفافیت آب و نفوذ نور شود و روند فتوسنتز گیاهان آبزی را مختل کند. این موضوع می­تواند منجر به کاهش تنوع گونه­های گیاهی و متعاقب آن از دست رفتن زیستگاه و منابع غذایی مهم برای زیستمندان تالاب از جمله ماهی، بی مهرگان، و پرندگان آبزی شود (Dymond و همکاران، 2017). علاوه بر این، رسوب بیش از حد می­تواند منجر به تغییر فیزیکی اکوسیستم تالاب شود. تجمع رسوب در آبراهه­ها و کانال­ها می­تواند فرآیندهای هیدرولوژیکی را مختل کند و باعث تغییر در الگوهای جریان آب و دینامیک دشت سیلابی شود. در نتیجه، رویشگاه‌های تالابی که به اعماق آب و سرعت جریان خاص متکی هستند، اثر منفی داشته و بر موفقیت تولیدمثلی و بقای گونه‌های گیاهی و جانوری موثر خواهد بود. علاوه ­بر این، تجمع رسوب می‌تواند ظرفیت کلی ذخیره‌سازی آب تالاب‌ها را کاهش دهد و در نتیجه پتانسیل سیل در مناطق مجاور در طول دوره‌های بارندگی شدید یا سطوح بالای آب افزایش یابد (Skagen و همکاران، 2016).

بررسی افزایش بار رسوب به ترکیبی از اندازه­گیری­های میدانی و آنالیزهای آزمایشگاهی نیاز دارد. اندازه‌گیری‌های میدانی اغلب شامل جمع‌آوری نمونه‌های رسوب از منابع مختلف مانند رودخانه‌ها، نهرها و مخازن است. این نمونه‌ها با استفاده از نمونه‌گیرهای رسوبی، جمع‌آوری می‌شوند و برای تعیین غلظت، ترکیب، و توزیع اندازه دانه ذرات رسوب تجزیه و تحلیل می‌شوند. تجزیه­وتحلیل­های آزمایشگاهی با ارائه اطلاعات دقیق­تر در مورد ویژگی­ها و منابع رسوب، اندازه­گیری­های میدانی را تکمیل می­کند. برای شناسایی منابع رسوبات و تعیین منشاء آن­ها می­توان از تکنیک­هایی مانند انگشت­­نگاری رسوب، آنالیز ایزوتوپی و تجزیه و تحلیل عناصر کمیاب استفاده کرد (Astorga و همکاران، 2018). انگشت­نگاری رسوب شامل تجزیه­وتحلیل خواص ذرات رسوب، مانند ترکیب کانی شناسی یا حساسیت مغناطیسی آن­ها، برای شناسایی مناطق منبع آن­ها است. از سوی دیگر، تجزیه­وتحلیل ایزوتوپی از ایزوتوپ­های پایدار عناصر برای ردیابی منشاء رسوبات استفاده می­کند، زیرا منابع مختلف دارای علائم ایزوتوپی متمایز هستند. این روش‌های مبتنی بر آزمایشگاه به محققان کمک می‌کنند تا عوامل اصلی افزایش بار رسوب را شناسایی کرده و فرآیندهای انتقال رسوب را درک کنند. علاوه بر اندازه‌گیری‌های میدانی و تحلیل‌های آزمایشگاهی، تکنیک‌های مدل‌سازی نیز نقش مهمی در بررسی افزایش بار رسوب دارند. مدل‌های هیدرولوژیکی، فرآیندهای هیدرولوژیکی را در یک حوضه شبیه‌سازی می‌کنند و نرخ انتقال و رسوب را تخمین می‌زنند. این مدل­ها عواملی مانند تغییرات کاربری اراضی، الگوهای بارندگی و نرخ فرسایش خاک را برای پیش­بینی تغییرات بار رسوب در طول زمان در نظر می­گیرند. با ادغام داده‌های میدانی و نتایج آزمایشگاهی در این مدل‌ها، محققان می‌توانند عوامل مؤثر بر افزایش بار رسوب را بیشتر درک کنند و پیش‌بینی‌های آگاهانه‌ای درباره روندهای آینده انجام دهند (Chathuranika و همکاران، 2022).

افزايش جمعيت و توسعه روزافزون مناطق صنعتي و شهري و كاهش حريم­هاي طبيعي سبب كاهش پوشش گياهي، افزايش فرسايش خاك و افزايش مقدار ضريب جريان سطحي شده است (افشاری آزاد و پورکی، 1390). هر ساله هزاران تن مواد جامد در سطح حوزه‌هاي آبخیز دچار فرسایش می­شوند. اثرات فرسایش و انتقال مواد رسوبي از جهات مختلف دارای اهمیت بوده كه مهم­ترین آن­ها پر شدن زودرس تالاب­ها و مدفون شدن حاشیه رودخانه­ها، پر شدن مخازن سدها و بندها، از بین رفتن اراضي حاصل‌‌خیز كشاورزي و پر شدن كانال‌هاي آبرساني، است (سبقتی و همکاران، 1398). مطالعات نشان داده­اند که شیوه­های حفاظت از حوضه آبخیز می­تواند به­طور موثر بارهای رسوب در جریان را کاهش دهد. تأثیر فعالیت‌های انسانی بر بار رسوب، نیاز به مدیریت مؤثر حوزه آبخیز برای کاهش فرسایش و رسوب‌گذاری را نشان می‌دهد (Yang و همکاران، 2012).

تالاب انزلی، یکی از بزرگترین تالاب­های ساحلی ایران به دلیل اهمیت جهانی آن از نظر تنوع زیستی شناخته شده است. در حال حاضر تالاب انزلی به دلیل افزایش بار رسوبی با چالش­های زیست­محیطی قابل توجهی مواجه است. بار رسوب در تالاب انزلی به طور پیوسته در حال افزایش بوده و تعادل اکولوژیکی تالاب و مناطق اطراف آن را تهدید می­کند. افزایش قابل توجهی بار رسوبی تالاب در درجه اول به دلیل فرسایش فزاینده حوزه آبخیز است (Aminisarteshnizi، 2021). افزایش رسوب­گذاری ناشی از عوامل مختلف مانند جنگل­زدایی، تغییر کاربری اراضی و سدسازی رودخانه­ها، عمق کلی آب تالاب را کاهش داده و در نتیجه تعادل و سلامت اکولوژیکی، تنوع زیستی و پایداری آن را با چالش جدی مواجه کرده است.

 در این مقاله اثرات رسوب‌گذاری و پیامدهای مخرب آن بر تالاب، همچنین به نقش اقدامات حفاظتی آبخیزداری در اراضی بالادست در کنترل و مدیریت بار رسوب پرداخته شده است. مقاله حاضر در پاسخ به این پرسش که اقدامات احیایی آبخیزداری و کنترل رسوب در بالادست، چگونه به حفظ و احیای اکوسیستم تالاب انزلی کمک می­کند، نگارش شده است.

مواد و روش‌ها

اولین گام نوشتن مقاله حاضر، انجام یک جستجوی جامع در ادبیات مرتبط با استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی علمی-دانشگاهی، فهرست‌های کتابخانه‌ای و سایر منابع علمی بود. این فرآیند مستلزم شناسایی اصطلاحات، مفاهیم و مضامین کلیدی مرتبط با موضوع تحقیق برای هدایت جستجو و بازیابی منابع مربوطه می­باشد. پس از جمع‌آوری ادبیات، گام بعدی ارزیابی و تحلیل منابع انتخاب شده برای استخراج بینش‌ها، استدلال‌ها و یافته‌های کلیدی است که به درک مسئله تحقیق کمک می‌کنند. این فرایند شامل ترکیب اطلاعات از منابع مختلف، شناسایی الگوها و روندها، ارزیابی کیفیت و ارتباط ادبیات با موضوع تحقیق است. حفظ دیدگاه انتقادی و درگیر شدن در گفتگوی متفکرانه با ادبیات موجود برای ایجاد یک استدلال منسجم و مورد حمایت ضروری است.

يافته­ها

عملیات آبخیزداری و کنترل بار رسوبات

عملیات آبخیزداری به فعالیت­ها و شیوه­های استراتژیک با هدف مدیریت پایدار و حفاظت از منابع طبیعی در یک حوزه آبخیز خاص اشاره دارد. این عملیات معمولاً شامل طیف وسیعی از فعالیت‌ها، از جمله برنامه‌ریزی کاربری زمین، نظارت بر کیفیت آب، کنترل فرسایش و اقدامات حفاظتی است. هدف اصلی تضمین استفاده کارآمد از منابع آب و درعین­حال به حداقل رساندن تأثیر فعالیت­های انسانی بر اکوسیستم حوزه آبخیز است. یکی از جنبه­های حیاتی عملیات آبخیزداری، اجرای بهترین شیوه­های مدیریتی است (Yates و همکاران، 2011). تکنیک­های مختلفی برای کنترل فرسایش وجود دارد و انتخاب این اقدامات به مرحله فرسایش و همچنین عوامل دیگری مانند زمین­شناسی، بارندگی و ... بستگی دارد (رنجبر، 1391). این اقدامات شامل اقداماتی مانند مدیریت جنگل، کنترل فرسایش خاک، احیای مناطق ساحلی و ایجاد حائل‌های رویشی در حاشیه بدنه‌های آبی است. با اجرای شیوه­های مدیریتی صحیح، ذینفعان می­توانند اثرات نامطلوب فعالیت­های کشاورزی، صنعتی و شهری را بر کیفیت و کمیت آب در حوضه کاهش دهند. یکی دیگر از عناصر کلیدی عملیات مدیریت آبخیز، تصمیم­گیری جمعی و مشارکت جامعه است. مدیریت موفق حوضه مستلزم مشارکت چندین ذینفع از جمله سازمان­های دولتی، مالکان، جوامع محلی و سازمان­های غیردولتی است. با تقویت مشارکت­های معنادار و تشویق گفتگو، مدیران حوضه می­توانند اهداف مشترک را شناسایی کنند، تلاش­ها را هماهنگ کنند و به منافع مشترک برای ارتقای مدیریت منابع آب پایدار بپردازند در نتیجه، عملیات آبخیزداری موثر نیازمند رویکردی جامع و یکپارچه است که هم جنبه­های اکولوژیکی و هم جنبه­های اجتماعی-اقتصادی حوضه را در نظر بگیرد (Ring، 2021).

عملیات آبخیزداری نقش مهمی در کنترل بار رسوبی تالاب­ها دارند. رسوب یک آلاینده رایج در اکوسیستم­های تالابی است که در نتیجه فرسایش و رواناب ایجاد می­شود. با اجرای عملیات موثر حوزه آبخیز، مانند شیوه‌های حفاظت از خاک و استراتژی‌های مدیریت زمین، می‌توان فرسایش خاک را به حداقل رساند و ورودی‌های رسوب به تالاب‌ها را کاهش داد. شیوه­های آبخیزداری نه تنها از کیفیت آب تالاب­ها محافظت می­کنند، بلکه یکپارچگی عملکردهای اکولوژیکی و تنوع زیستی را حفظ می­کند. درک پویایی انتقال رسوب در حوضه­های آبخیز برای مدیریت موثر بار رسوب در اکوسیستم­های تالاب ضروری است، ضمن اینکه دانش اجرای هدفمند اقدامات کاهش رسوب مانند اجرای سازه‌های کنترل فرسایش و اجرای بهترین شیوه‌های مدیریتی را امکان‌پذیر می‌سازد. علاوه بر این، ابزارهای مدل‌سازی که فرآیندهای هیدرولوژیکی و دینامیک انتقال رسوب را در خود جای می‌دهند می‌توانند به پیش‌بینی شارهای رسوب و بهبود درک ما از تعاملات پیچیده بین حوزه‌های آبخیز و اکوسیستم‌های تالاب کمک کنند (Niu و Phanikumar، 2015).

با ادغام این رویکردها، می‌توان استراتژی‌های جامعی را برای مدیریت مؤثر و به حداقل رساندن بار رسوب در تالاب‌ها توسعه داده و از سلامت بلندمدت و پایداری اکولوژیکی آن­ها اطمینان حاصل کنیم. عملیات آبخیزداری، مانند شیوه‌های حفاظت از خاک، احیای جنگل‌ها و برنامه‌ریزی کاربری زمین، نقش مهمی در کاهش ورود رسوب به تالاب‌ها ایفا می‌کنند و در نتیجه سلامت و عملکرد اکولوژیکی آن‌ها را ارتقا می‌دهند. این عملیات شامل مجموعه­ای از استراتژی­ها با هدف کاهش رسوب ورودی به تالاب­ها و حفظ کیفیت آب است. شیوه­های حفاظت از خاک نقش حیاتی در این فرآیند ایفا می­کند، زیرا به جلوگیری از فرسایش و رسوب کمک می­کند. تکنیک­هایی مانند شخم کانتور، تراس کردن، و کشت پوششی معمولاً با کاهش رواناب سطحی و کاهش سرعت جریان آب در به حداقل رساندن فرسایش کمک می­کنند و به منظور ارتقای پایداری خاک و کاهش احتمال رواناب رسوب استفاده می­شوند. این شیوه‌ها انتقال ذرات رسوب به تالاب‌ها را به حداقل می‌رساند (Briak و همکاران، 2021).

احیای جنگل به طور قابل توجهی به کاهش ورودی رسوب به تالاب‌ها کمک می‌کند. با کاشت درختان و احیای مناطق جنگلی در حوضه­های آبخیز، پوشش گیاهی به عنوان یک مانع طبیعی عمل می­کند و رواناب مملو از رسوب را قبل از رسیدن به تالاب قطع و فیلتر می­کند. ریشه درختان و سایر گیاهان به اتصال ذرات خاک به یکدیگر کمک کرده و از جدا شدن و انتقال آن­ها جلوگیری می­کند. این فرآیند نه­تنها سطح رسوب را کاهش می­دهد، بلکه کیفیت آب تالاب را با به دام انداختن آلاینده­ها و تسهیل فیلتراسیون طبیعی افزایش می­دهد. تاج درختان بیشتر بارندگی را متوقف می­کند، تاثیر مستقیم بارش بر خاک را کاهش می­دهد و تولید رواناب پر از رسوب را به حداقل می­رساند. علاوه بر این، ریشه درختان ساختار و نفوذ خاک را تقویت می‌کند و از فرسایش خاک و انتقال رسوب بعدی جلوگیری می‌کند (Jiang و همکاران، 2020).

نقش مرتع و برنامه­ریزی کاربری اراضی را نمی­توان در کاهش رسوب در تالاب­ها نادیده گرفت. شیوه‌های مدیریت صحیح در مناطق مرتعی، مانند چرای چرخشی و حفاظت از مناطق ساحلی، به حفظ پوشش زمین و به حداقل رساندن اختلال خاک کمک می‌کند. این اقدامات با توسعه پوشش گیاهی و کاهش تراکم خاک ناشی از دام از فرسایش و رواناب رسوب جلوگیری می­کند. همسویی برنامه‌ریزی کاربری زمین با اهداف حفاظتی تضمین می‌کند که فعالیت‌های انسانی در حوزه آبخیز برای به حداقل رساندن اثرات منفی بر تالاب‌ها و اولویت‌بندی تلاش‌های کاهش رسوب طراحی شده‌اند. با ادغام شیوه‌های پایدار و سیاست‌های کاربری زمین، تأثیر مثبت بر کاهش رسوب تالاب به حداکثر می‌رسد .برنامه­ریزی موثر کاربری زمین یکی دیگر از جنبه­های مهم کاهش رسوب ورودی به تالاب­ها است. از طریق تنظیم دقیق زون­بندی، شیوه­های استفاده از زمین که به رسوب­گذاری بیش از حد منجر می­شود، مانند توسعه کنترل نشده مناطق مسکونی یا شیوه­های نامناسب کشاورزی، می­تواند به حداقل برسد. با اجرای شیوه‌های کاربری پایدار، مانند حفاظت از اراضی مرتفع، مناطق حائل و مدیریت مناسب آب­های سیلابی، می‌توان انتقال رسوب را کاهش داد (Berihun و همکاران، 2020).

میزان و تأثیر بار رسوبی بر تالاب انزلی

تالاب انزلی در گذشته گسترش زیادي داشته ولی به تدریج به وسیله رسوبات آبرفتی - دلتایی سفیدرود و رودهاي منطقه رشت، فومن و ماسال پر شده است (رنجبر، 1391). حوزه آبخیز تالاب انزلی، به ویژه حوزه آبخیز فوقانی، منبع اصلی بار رسوب به تالاب است. تقریباً 80٪ از بار کل رسوب از حوزه آبخیز بالادست می­آید. چرای بیش از حد، جنگل­زدایی و اقدامات محدود کنترل فرسایش از جمله دلایل اصلی فرسایش هستند (شکل 1 و 2). مشکلات دیگر حوزه آبخیز شامل تخریب اکوسیستم­های کوهستانی که بخش عمده­ای از اکوسیستم انزلی بزرگ را تشکیل می­دهند، مشکلات دامداران و سایر ساکنان محلی وابسته به منابع طبیعی (مراتع و جنگل­ها)، تضعیف ظرفیت­های حوضه آبخیز به منظور تغذیه و تنظیم آب و کنترل بلایا مانند سیلاب و جریان واریزه­ای است (JICA,2012).

شکل (1) چرخه معیوب چرای بیش از حد و تخریب  اراضی در حوضه تالاب انزلی(JICA,2012).

شکل (2) علل تخریب جنگل (JICA,2012).

اقدامات احیایی آبخیزداری و کنترل رسوب تالاب انزلی

بیش از 75 درصد از کل مساحت استان گیلان جز اراضی ملی و منابع طبیعی است که از این مقدار 38 درصد را جنگل­ها (564712 هکتار) ، 17 درصد را مراتع (244986 هکتار)، 14 درصد را بیشه­های جنگلی (207302 هکتار) و سایر اراضی از جمله ساحلی، مستحدث و ... تشکیل می­دهد. استان گیلان دارای 4 حوضه شرقی (رودسر، لاهیجان، لنگرود و املش) ، غربی (آستارا، تالش و رضوانشهر)، مرکزی (رشت، شفت، ماسال، فومن، صومعه سرا و بندرانزلی)، سفیدرود (رودبار، سیاهکل، خمام و آستانه) است که به 52 زیر حوضه تقسیم می­شود. سطح کل حوزه­های آبخیز استان 950 هزار هکتار است که 453 هزار هکتار مطالعه شده است، 85 هزار هکتار در دست مطالعه و 412 هزار هکتار فاقد مطالعه می­باشد. از 453 هزار هکتار مطالعات انجام شده­، 343 هزار هکتار عملیات آبخیزداری اجرایی گردیده و 110 هزار هکتار جهت اجرا باقیمانده است. پروژه­های آبخیزداری الزاماً براساس مطالعات مصوبی که از قبل انجام شده به اجرا در می­آید. عمده­ترین مشکلات در حوزه­های آبخیز گیلان شامل چرای غیر مجاز و به تبع آن تخریب مراتع، برداشت­های غیر مجاز و قاچاق از عرصه­های جنگلی، تغییر کاربری­های غیرمجاز به تبع آن بهم خوردن پهنه­های طبیعی و پروژه­های عملیاتی سایر دستگاه­ها و ارگان­ها بدون توجه به مسایل منابع طبیعی و زیست محیطی است.

حوزه آبخیز انزلی بخشی از حوزه آبخیز دریای خزر محسوب می­شود که با مساحتی معادل 321500 هکتار بیشترین ارتفاع آن از سطح دریا 3000 متر و کمترین ارتفاع آن 90 متر زیر سطح دریا است. این حوزه بر اساس تقسیمات کشوری شهرستان­های فومن، صومعه سرا، شفت، ماسال، بندر انزلی و تالاب بین­المللی انزلی را در بر می­گیرد. از ویژگی­های منحصر به فرد اقلیمی این حوزه وجود تالاب انزلی است که از نظر زیست­محیطی، اقتصادی و سیاحتی دارای اهمیت ویژه می­باشد (زرکامی و همکاران، 1399، پناهنده و عزیزی، 1399).

 مناطق با خطر بالای فرسایش در حوضه آبخیز تالاب انزلی حدوداً 25هزار هکتار است. مناطق کوهستانی بزرگترین منبع تولید رسوب بوده و بیشترین مقدار رسوبات در دامنه­های شیب­دار کوهستانی تولید شده و توسط آبراهه­ها منتقل می­شود. رسوباتی که به تالاب انزلی وارد می­شوند، در مناطق کوهستانی و مسیر اصلی رودخانه تولید شده و سپس از طریق این رودخانه­ها به تالاب وارد می­شوند. کاهش منبع رسوب در این مناطق، موثرترین روش کاهش ورود رسوبات به تالاب انزلی است. بر اساس اولویت و فوریت کنترل رسوبات، تالاب انزلی به سه محدوده سیاه کشیم (محدوده آبی بخش کوچکی است و این بخش از تالاب رتبه اول از نظر خشک شدن را داراست)­، بخش شرقی (محدوده سرخانکل که پهنه آبی آن کمتر از نیمی از گستره آن را تشکیل می­دهد) و آبکنار (بیشترین محدوده این عرصه را پهنه آبی تشکیل می­دهد) تقسیم شده است. بر این اساس، اولویت با کنترل رسوبات رودخانه­هایی است که به محدوده سیاه کشیم و سرخانکل وارد می­شوند. بررسی آورد رسوب رودخانه­های محدوده سیاه کشیم و سرخانکل جدول (1) نشان می­دهد که رودخانه­های خالکائی و مرغک از زیرحوزه ماسال، بیشترین بار رسوبی به تالاب را حمل می­کنند. 

جدول(1) میزان آورد رسوبات رودخانه­های محدوده سیاه کشیم و سرخانکل

از کل محدوده حوضه تالاب انزلی(382 هزار هکتار)، مساحت مناطق کوهستانی حدود 165 هزار هکتار است. مناطق دارای اولویت حفاظت و احیا به ترتیب اولویت در کل حوضه تالاب انزلی و براساس وسعت و بار آورده رسوبی رودخانه­ها شامل زیرحوضه­های آلنزه و خشکه دریا (رودخانه مرغک) و زیرحوضه­های خونی و چسلی (رودخانه خالکائی)، زیرحوضه­های اشکلیت و ماسوله (رودخانه ماسوله)، زیرحوضه­های سیاه مزگی و امامزاده ابراهیم (رودخانه پسیخان) ، زیرحوضه­های گوهر رود ( رودخانه پیربازار) ودر نهایت چافرود (رودخانه چافرود) است. پس از شناسایی مناطق با خطر بالای فرسایش در محدوده کوهستانی، مناطق نامزد برای اجرای فعالیت پایلوت (عملیات اجرایی) شامل حوضه آبخیز ماسوله (دولیچال، اندره و اشکلیت )، حوضه آبخیز ماسال (آلنزه و خشکه دریا) انتخاب شدند. اقدامات اجرایی این حوضه­ها شامل احداث سازه‌های مکانیکی شامل بند سنگی گابیونی، دیواره و سازه آبنما یا گله گذر، بند خشکه­چین، بند چوبی چپری­، خشکه­چین، کانال آب، تراس­بندی و اقدامات بیولوژیک و بیومکانیکی شامل کپه­کاری، حفاظت و قرق در سطح جنگل و مرتع و کودپاشی بود (مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی، 1398). 

بحث و نتیجه‌گیری

حفاظت از تالاب‌ها به عنوان یکی از پر توليد‌ترین اكوسيستم­ها امری ضروری است. اهمیت بالای اکوسیستم‌های تالابی همراه با شرایط بحرانی که این پهنه‌های آبی ارزشمند را به شدت مورد تهدید قرار داده است، ضرورت مدیریت تالاب­ها بر اساس یک رویکرد جامع‌نگر و یکپارچه در سطح حوضه آبریز را بیش از پیش مطرح می‌کند. (اورک و همکاران، 1396). تالاب انزلی، اکوسیستمی حیاتی است که به دلیل تخریب محیط زیست و فعالیت­های انسانی با چالش­هایی مواجه شده است. برای رفع این مسائل پروژه­های مکانیکی و سازه­ای متعددی نیز در حوضه تالاب انزلی اجرا شده است. (Berenjkar و همکاران، 2019). آینده تالاب به اقدامات موثر برای رفع کنترل فرسایش و بار رسوبی بستگی دارد. اقدامات متعددی برای کاهش فرسایش و رسوب‌گذاری انجام شده است، اما این اقدامات با نقاط قوت و ضعف خاص خود همراه است. این اقدامات شامل جنگل­کاری، شیوه­های حفاظت از خاک و تنظیم رواناب کشاورزی است. در حالی که این ابتکارات نقاط قوت خاصی را نشان داده­اند، اما با چالش­های مهمی نیز روبرو هستند که می­تواند اثربخشی آنها را تضعیف کند (JICA، 2019).

ساخت سازه­های کنترل سیل، مانند خاکریزها، در کاهش تأثیر سیلاب­های فصلی در حوضه تالاب انزلی بسیار مهم بوده است. این پروژه‌های مکانیکی به تنظیم سطح آب، جلوگیری از طغیان مناطق اطراف و محافظت از جوامع محلی و اکوسیستم‌ها از آسیب‌های ناشی از سیل کمک می‌کنند. قرارگیری استراتژیک این سازه‌ها نشان‌دهنده یک رویکرد پیشگیرانه برای مدیریت منابع آب در حوضه است (Ebrahimi و همکاران، 2021).

اگرچه تلاش هایی برای کنترل فرسایش خاک انجام داده­اند تا بار رسوبی از حوضه فوقانی را به حداقل برسانند، اما هنوز مناطق زیادی به دلیل کمبود بودجه اصلاح نشده باقی مانده­اند. بنابراین، طرح آبخیزداری پیشنهادی بر جلوگیری از تخریب بیشتر مراتع تخریب شده با مساحتی درحدود 77 کیلومتر مربع متمرکز شده است(JICA, 2012،). به منظور کاهش بار رسوبی و کنترل سیلاب در حوزه آبخیز تالاب انزلی، پروژه­های سدسازی به عنوان راه حل بالقوه پیشنهاد شده است. ساخت سدها در مکان­های استراتژیک می­تواند به تنظیم جریان آب و کاهش میزان رسوب ورودی به تالاب کمک کند با کاهش سرعت آب، ذرات رسوب می­توانند ته نشین شوند و به آب تمیزتر اجازه عبور دهند علاوه بر این، ساخت سدهای چک یا حوضچه­های نگهدارنده به دام انداختن رسوب و جلوگیری از رسیدن آن به تالاب کمک می­کند (احمدی و همکاران، 1398).

یکی از نقاط قوت اولیه اقدامات اجرا شده، جنگل­کاری و احیای جنگل­ها در حوزه آبخیز است. مطالعات نشان داده است که افزایش پوشش گیاهی می­تواند به­طور قابل توجهی فرسایش خاک را کاهش دهد، حفظ آب را افزایش دهد و سلامت کلی حوزه آبخیز را بهبود بخشد با تثبیت خاک و کاهش رسوب در تالاب، این اقدامات به بهبود کیفیت آب و شرایط زیستگاه گونه‌های آبزی کمک می‌کند. (Ebrahimi و همکاران، 2021).

یکی از چالش­های مهم اقدامات اجرا شده عدم مشارکت همه جانبه ذینفعان و مشارکت جامعه در فرآیندهای برنامه­ریزی و اجرا است. تحقیقات نشان می­دهد که مدیریت موفق حوضه مستلزم مشارکت فعال جوامع محلی است تا اطمینان حاصل شود که اقدامات از نظر فرهنگی مناسب و اقتصادی هستند (Berkes، 2009). در مورد حوضه آبخیز تالاب انزلی، همکاری ناکافی با کشاورزان و دامداران (ساکنان محلی) منجر به مقاومت در برابر برخی اعمال و محدود شدن پذیرش و اثربخشی آن­ها شده­ است. علاوه بر این، فشارهای مداوم ناشی از شهرنشینی و فعالیت‌های صنعتی در منطقه، تهدیدی مداوم برای پایداری این اقدامات است (طلایی و دریادل، 1394).

در نتیجه، در حالی که اقدامات اجرا شده در بالادست حوضه آبخیز تالاب انزلی نقاط قوتی را در ارتقای احیای اکولوژیکی و بهبود کیفیت آب نشان می‌دهد، اثربخشی آن­ها به دلیل چالش‌های مرتبط با مشارکت ذینفعان و فشارهای خارجی به خطر می‌افتد. رویکرد یکپارچه‌تر که همکاری بین ذینفعان را تقویت می‌کند و عوامل اقتصادی-اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهد، برای افزایش تاب‌آوری حوضه و تضمین سلامت بلندمدت اکوسیستم تالاب انزلی ضروری است. مشکلات افزایش رسوب در تالاب انزلی بر نیاز مبرم به یک طرح مدیریت یکپارچه تاکید دارد. چنین طرحی شامل همکاری و هماهنگی بین ذینفعان مختلف از جمله سازمان­های دولتی، جوامع محلی و سازمان­های محیط زیستی است. یک برنامه مدیریت یکپارچه جامع به عناصر کلیدی زیر می­پردازد: 

ü       شناسایی و ارزیابی منابع اصلی رسوب در حوزه آبخیز تالاب انزلی

ü       توسعه و اجرای اقدامات حفاظتی خاک و آب در نواحی بالادست برای کاهش فرسایش و رسوب.

ü       پایش و ارزیابی منظم نرخ رسوب در تالاب برای ارزیابی اثربخشی استراتژی­های مدیریت 

ü       ادغام شیوه­های مدیریت زمین و آب برای اطمینان از استفاده پایدار از منابع در حوزه آبخیز (Rafiei و همکاران، 2012؛ Asadi، 2016؛ Abbasi، 2019) 

اجرای موفقیت­آمیز طرح مدیریت یکپارچه نقش مهمی در کنترل بار رسوب در تالاب انزلی خواهد داشت. این طرح با شناسایی و رسیدگی به منابع اصلی رسوب‌گذاری، اجرای اقدامات حفاظتی خاک و آب و پایش منظم میزان رسوب‌گذاری، به کاهش فرسایش و رسوب‌گذاری در تالاب و در نهایت بهبود کیفیت آب و حفظ اکوسیستم ظریف تالاب انزلی کمک می‌کند (Ganjali و Ghasemi، 2016). 

در پایان، با توجه به آنچه پیش­تر گفته شد، اجرای رویکردهای جامع آبخیزداری و اقدامات موثر کنترل رسوب نه تنها از این اکوسیستم حیاتی محافظت می‌کند، بلکه توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی جوامعی را که به منابع آن وابسته هستند، ارتقا می‌دهد. برای دستیابی به این امر چندین پیشنهاد علمی و کاربردی ارائه می­گردد؛

·        اجرای برنامه­های مدیریت یکپارچه حوضه آبخیز که در این طرح­ها باید بر روی شیوه­های استفاده پایدار از زمین، احیای زیستگاه و حفاظت از تنوع زیستی در حوضه آبخیز تمرکز کنند. درگیر کردن جوامع محلی در فرآیند تصمیم‌گیری، اثربخشی این طرح‌ها را افزایش می‌دهد و حس سرپرستی را تقویت می‌کند. 

·       ترویج شیوه­های کشاورزی و دامپروری پایدار را در میان کشاورزان و دامداران محلی می­تواند فرسایش و رسوب خاک را به حداقل برساند و در عین حال بهره­وری را حفظ کند. برنامه‌های آموزشی و مشوق‌ها می‌توانند کشاورزان و دامداران را به اتخاذ این روش‌ها تشویق کنند.

·       ایجاد برنامه­های نظارتی و تحقیقاتی جامع برای ارزیابی سلامت تالاب انزلی و حوزه آبخیز آن شامل آزمایش منظم کیفیت آب، ارزیابی بار رسوب، و بررسی تنوع زیستی. داده‌های جمع‌آوری‌شده به استراتژی‌های مدیریت تطبیقی ​​کمک می‌کند و به شناسایی تهدیدهای نوظهور برای اکوسیستم تالاب کمک می‌کند.

·       راه­­اندازی کمپین­های آگاهی عمومی برای آموزش مردم محلی در مورد اهمیت تالاب انزلی و اثرات رسوب­گذاری و آلودگی است. بدین صورت که با پرورش فرهنگ مسئولیت زیست­محیطی، این کمپین­ها می­توانند مشارکت جامعه را در تلاش­های حفاظتی و ترویج شیوه­های پایدار تشویق کنند. 

منابع

احمدی، ف.، نصرتی، ک، . حسین زاده، م. 1398. ، اثرات تغییر کاربری اراضی بر رسوب دهی حوضه کوهدشت با استفاده از تکنیک منشایابی رسوب، 1398مجله تحقیقات آب و خاک ایران (علوم کشاورزی ایران)، شماره 50، دوره 8، صفحات 2023-2035.

افشاری آزاد، م.، پورکی، ه. 1390. تخمین فرسایش و رسوب با استفاده از روش­های کیفی ژئومورفولوژی (واحدهای کاری) و مدل. EPM و مقایسة آن با آمار خروجی رسوب در حوضة آبریز سیاهرود گیلان، فصلنامه جغـرافیا، شماره 13، دوره 4، ، صفحات 60-78.

امینی هرندی، س.، احمدی ندوشن، م. 1398. بررسی وضعیت تغذیه گرایی تالاب بین المللی امیرکلایه به منظور مدیریت و حفاظت از آن. محیط زیست جانوری. 11(4): 345-350.

اورک، ن، سروری فر، ا.، عطار روشن، س. 1396. ارزيابي توان اکولوژيک حوضه آبخيز شهرستان شوشتر جهت کاربري آبزي پروري با استفاده از روش اصلاح شده دکتر مخدوم و AHP، اكوبيولوژي تالاب، بهار 1396،9 (31):  106-93.

 بی نام . 1398. مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی، اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان و آژانس همکاری های بین المللی ژاپن.326 صفحه.

پناهنده م.، عزیزی م. 1399. بررسی تغییرات ساختاری حوزه آبخیز انزلی براساس رهیافت اکولوژی سیمای سرزمین،  نشریه محیط زیست طبیعی، 73(2)، 227-241.

رفیعی، ی.، ملک محمدی، ب.، و آبکار، ع.، و یاوری، ا.، و رمضانی مهریان، م.، و ظهرابی، ح. 1390. بررسی تغییرات زیست­محیطی تالاب­ها و مناطق حفاظت­شده با استفاده از تصاویر چند زمانه سنجنده TM (مطالعه موردی: تالاب نیریز). محیط شناسی، 37(57): 65-76.

رنجبر، م. 1391. تغییرات تالاب انزلی و تاثیر ویژگی­های مورفولوژیکی آن درکاربری اراضی، مجله جغرافیایی سرزمین، شماره 34، دوره 9، صفحات 95-113.‎

 زرکامی ر.، يوسفي. ف. ساسان سرائی، ا. 1399. پیش بینی مطلوبیت زیستگاه میگوی آب شیرین در حوضه آبریز تالاب انزلی با استفاده از مدل ماشین بردار پشتیبان. شیلات، 73(4)، 579-592.

سبقتی، م.، مسلمی، ح.، پرنده فاروجی، ر.، قادری،ب.، کاکه ممی، آ. 1398. ارایه راه‌حل مناسب جهت حفاظت از تالاب بندرانزلی با محوریت آبخیزداری نوین، مجله علوم ومهندسی آبخیزداری ایران، شماره 47، دوره 13، ، صفحات 75-85.‎

طلایی، ف. دریادل، ا. 1394 بررسي چالش­هاي تالاب انزلي و راهكارهاي رفع آن در چارچوب كنوانسيون رامسر، مجله حقوقي بين­المللي، شماره 52، بهار و تابستان 1394، صفحات 277- 312.

غضبان، ف. ، زارع خوش اقبال، م. 1390. بررسی منشاء آلودگی فلزات سنگین در رسوبات تالاب انزلی (شمال ایران)، مجله محیط شناسی، شماره 57، دوره 37، صفحات 1-12.‎

مهدی نسب، م.، باقرزاده کریمی، م. 1399. ارزیابی ریسک های زیست محیطی تالاب های پلدختر بر اساس مدل EFMEA." ، محیط زیست و توسعه فرابخشی، 4(65): 27-36.

Abbasi, A., 210Pb and 137Cs based techniques for the estimation of sediment chronologies and sediment rates in the Anzali Lagoon, Caspian Sea. Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry, 2019, 322. pp. 319 - 330.

Aghsaei, H., Dinan, NM., Moridi, A., Asadolahi, Z., Delavar, M., Fohrer, N., Wagner, PD. Effects of dynamic land use/land cover change on water resources and sediment yield in the Anzali wetland catchment, Gilan, Iran. Science of the Total Environment. 2020 Apr 10; 712:136449.

AminiSarteshnizi, M., Comparison of Catch per Unit Effort in three traps for fishing the Common Rudd (Scardinius erythrophthalmus) in Anzali Lagoon, Iran. Egyptian Journal of Aquatic Biology and Fisheries. .2021.25(6), pp. 259-268.

Asadi, H., Estimation of Sediment, Organic Carbon, and Phosphorous Loads from Pasikhan River into Anzali Wetland, Iran. International Journal of Environmental Protection 2016, 6, pp.129-133.

Astorga, R., Villalobos, S., Velasco, H., Domínguez-Quintero, O., Cardoso, R., Anjos, R., Diawara, Y., Dercon, G., & Mabit, L., Exploring innovative techniques for identifying geochemical elements as fingerprints of sediment sources in an agricultural catchment of Argentina affected by soil erosion. Environmental Science and Pollution Research, 25, 2018, 20868-20879.

Berenjkar P., Saeedi M, Yuan Q. Assessment of heavy metal release from dredged materials for different disposal scenarios: Study of Anzali international wetland, Iran. Process Safety and Environmental Protection. 2019 Dec 1; 132:94-104.

Berihun, M., Tsunekawa, A., Haregeweyn, N., Dile, Y., Tsubo, M., Fenta, A., Meshesha, D., Ebabu, K., Sultan, D., & Srinivasan, R. Evaluating runoff and sediment responses to soil and water conservation practices by employing alternative modeling approaches. The Science of the total environment, 2020, 747, 141118.

Berkes, F. Evolution of comanagement: Role of knowledge generation, bridging organizations and social learning. Journal of Environmental Management, 2009. 90(5): 1692-1702.

Briak, H., Moussadek, R., Aboumaria, K., Kebede, F., & Mrabet, RImpacts of climate and land use changes on the erosion processes in a Mediterranean agricultural catchment (Northern Morocco), 2021.

Cameron, D. Grain-Size and Carbon/Carbonate Analyses, 1979,. Leg 43.

Chathuranika, I., Gunathilake, M., Baddewela, P., Sachinthanie, E., Babel, M., Shrestha, S., Jha, M., & Rathnayake, U.. Comparison of Two Hydrological Models, HEC-HMS and SWAT in Runoff Estimation: Application to Huai, 2022.

Dymond, J., Davies‐Colley, R., Hughes, A., & Matthaei, C. Predicting improved optical water quality in rivers resulting from soil conservation actions on land. The Science of the total environment, 2017, 603-604, pp. 584-592.

Ebrahimi, E., Asadi, H., Joudi, M, Rashti MR., Farhangi, MB., Ashrafzadeh, A., Khodadadi, M. Variation entry of sediment, organic matter and different forms of phosphorus and nitrogen in flood and normal events in the Anzali wetland. Journal of Water and Climate Change. 2022 Feb 1;13(2):434-50.

Ganjali, S., & Ghasemi, A. HEAVY METAL CONTAMINATION IN THE SEDIMENTS OF ANZALI INTERNATIONAL WETLAND, NORTHERN IRAN BASED ON TYPE REGIONAL DEVELOPMENT. Iranian Journal of Toxicology, 2016, 10, 1-6.

Jiang, F., He, K., Huang, M., Zhang, L., Lin, G., Zhan, Z., Li, H., Lin, J., Ge, H., & Huang, Y. Impacts of near soil surface factors on soil detachment process in benggang alluvial fans. Journal of Hydrology, 2020, pp. 590, 125274.

JICA. Mid-term protection plan for Anzali wetland from 2020 to 2030. Final Report. 2019.

JICA. The Study on Integrated Management of the Anzali Wetland in the Islamic Republic of Iran-Final

Niu, J., & Phanikumar, M. Modeling watershed-scale solute transport using an integrated, process-based hydrologic model with applications to bacterial fate and transport. Journal of Hydrology, 2015, 529, pp. 35-48.

Rafiei, B., Ghomi, F., Ardebili, L., Sadeghifar, M., & Sharifi, S. Distribution of Metals (Cu, Zn, Pb, and Cd) in Sediments of the Anzali Lagoon, North Iran. Soil and Sediment Contamination: An International Journal, 2012, 21,pp.768 - 787.

Ring, J. Operationalizing Sustainable Development, Stakeholder Theory, Corporate Social Responsibility to Improve Community Engagement Outcomes. Journal of Sustainable Development. 2021.

Skagen, S., Burris, L., & Granfors, D. Sediment Accumulation in Prairie Wetlands under a Changing Climate: The Relative Roles of Landscape and Precipitation. Wetlands, 36, 2016, pp. 383-395.

Verones, F., Bartl, K., Pfister, S., Jimenez Vilchez, R., Hellweg, S. Modeling the local biodiversity impacts of agricultural water use: case study of a wetland in the coastal arid area of Peru. Environmental science & technology. 2012 May 1;46(9):4966-74.

Yang, Q., Benoy, G., Chow, T., Daigle, J., Bourque, C., & Meng, F. Using the soil and water assessment tool to estimate achievable water quality targets through implementation of beneficial management practices in an agricultural watershed. Journal of environmental quality, 2012, 41 1, pp. 64-72.

Yates, A., Bailey, R., & Schwindt, JEffectiveness of best management practices in improving stream ecosystem quality. Hydrobiologia, 2007, 583, pp. 331-344.