زنجیره ارزش و توسعه تجاری سنجد تلخ (Hipphophae rhamnoides L) در راستای امنیت غذایی کشور
محورهای موضوعی : اقتصاد محیط زیست
حمید آهنی
1
(سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی)
پری عبداللهی
2
(دانش آموخته دانشگاه آزاد اسلامی)
کلید واژه: ارزش دارویی, سیبکتورن, اقتصاد, خولان,
چکیده مقاله :
پیشگیری از بیماری ها، افزایش ایمنی بدن و نگرش بهداشتی و سلامت در کنار درآمد زایی که یکی از اهداف اقتصادی هر کشور بوده با توسعه گیاهان دارویی می تواند محقق شود. گونه سنجد تلخ با نام علمی Hipphophae rhamnoides L. و نام انگلیسی sea buckthorn و نام فارسی خولان بومی ایران بوده و دارای ارزش های بسیاری است که در این تحقیق به معرفی آنها پرداخته شده است. اقتصاد مقاومتی که از سیاست‌های کلی نظام است، با توجه به بحران‌های اقلیمی و سیاسی اجتماعی با تولید گیاهان چند منظوره اتفاق خواهد افتاد. توسعه گونه‌های اقتصادی با مشارکت جوامع در کنار فضای سبز تولید دارو و غذا را برآورده می‌نماید. علاوه بر خاصیت دارویی و غذایی می تواند بانکی برای توسعه باغات خارج از شهر و یا سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را در بر داشته باشد. با توجه به مجوز وزارت جهاد کشاورزی و همچنین تاییدیه پارک علم و فناوری بخشی از مردم با خواص این گیاه دارویی و زیبا و اقتصادی در کشور ما تا حدی آشنا شده‌اند ولی این گیاه هنوز شناخته شده برای عموم نیست. با کاشت این گونه به عنوان یک گونه چندمنظوره می توان علاوه بر زیبایی و تولید اکسیژن و سایر فواید زیست محیطی امکان درآمد زایی نیز با محصولات این گیاه نظیر برگ و میوه تامین کرد. این گونه طبق منابع مختلف دمای تا منفی چهل درجه را تحمل می‌کند. هدف از این پژوهشی معرفی خواص و مواد موثره این گیاه است تا راهنمایی برای تصمیم گیران و سرمایه گذاران باشد.
Prevention of diseases, increase of body immunity and health and health attitude, along with income generation, which is one of the economic goals of every country, can be realized with the development of medicinal plants. The bitter elder species with the scientific name Hipphophae rhamnoides L. and the English name sea buckthorn is native to Iran and has many values that have been introduced in this research. The economy of resistance, which is one of the general policies of the system, will happen with the production of multi-purpose plants due to the climatic and social political crises. The development of economic species with the participation of communities along with the green space fulfills the production of medicine and food.It can include a bank for the development of gardens outside the city or domestic and foreign investors. According to the permission of the Ministry of Jihad and Agriculture, as well as the approval of the Science and Technology Park, part of the people have become familiar with the properties of this beautiful and economic medicinal plant in our country, but this plant is still not known to the public. By planting this species as a multi-purpose species, it is also possible to generate income with the products of this plant such as leaves and fruits. This species tolerates temperatures up to minus forty degrees. The purpose of this research is to introduce the properties and effective ingredients of this plant to be a guide for decision makers and investors.
آهنی، ح، جلیلوند، ح، واعظی ج، ساداتی ا، 1396، تأثیر تنش خشکی روی ریخت‌شناسی نهال سنجدتلخ (Elaeagnus rhamnoides (L.) A. Nelson)، حفاظت زیست بوم گیاهان، 11(5) :191-204.
جوانشیر، ک، 1355. اطلس گیاهان چوبی ایران انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و محیط انسانی، 163 صفحه.
آهنی، ح.، کریم پور ف.، پیکر ا.، 1399. گیاه دارویی و حیرت انگیز خولان، انتشارات اساتید دانشگاه. 184 صفحه.
حسینی س، قراچورلو م.، غیاثی طرزی ب.، قوامی م.، 1393. مروری بر روش های تعین ظرفیت آنتی اکسیدانی اساس واکنش ،روش کار،نقاط قوت و ضعف. علوم غذایی و تغذیه (4)89:11-111.
عبداللهی پ.، آهنی ح، 1401. سنجد تلخ از منظر صنایع غذایی و دارویی، ششمین همایش بین المللی مطالعات میان رشته ای در صنایع غذایی و علوم تغذیه ایران
Ahani,H,Shahidi,E.,Yosefi moghaddam,E., 2021, Plantation of Seabuckthorn Economical Plant in Waterway Mitting.online margin is the important role in technical system of water erosion decreasing.online 1(2):,1-11. Chuangyun Way. Menglin Li. Hang Zhang . Lijuan Zhao. Zhixin Mu.Meixia Wang.Jianhua Zhang.Yan Deny.Li Zhae, 2020, Comparison of Metabolites in Juice Seed and Peel of Seabuckthorn (H r L.subsp.Journal of Plant Biochemistry and Biotechnology, 29(20):305-313 Christaki, E. 2012, Hippophae rhamnoides L.(seabuckthorn :a potential source of nutraceutical .Food and Public Health.2(3).69-72. Couploa,F.&s coppens,Y. 2009 , Le regal vegetal :plantes sauvages comestibles.Paris Sang de la Terre Damian , C.,Leahu,A.,Orogian ,M.,Avramiuc,M.,Carpiuc,N. 2013.Antioxdidant activity in Extractoin of Seabuckthorn.Lucrari Stintififice-Seria Zootehnie.60,151-154. Edraki,M.,Akbarzadeh,A.,Hosseinzadeh m.,Tanideh ,N., SAlehi ,A., Koohi-Hossein abedi.,O, 2014. Healing effect of seabuckthorn ,olive oil and their mixture on full-thickness burn wounds.world.plast.surgury.27(7),317-23. Fraga, C.G.2005.Relevence,essentiality and toxicity of trace elements in human health.Molecular Aspects of Medicine 26:235-244. Gina M. 2011, P &M technologies innovations in pleat science and technology .Ideas, Technologies and Resources for small Business in Non-Timber forest products & services. Guo XF., Yang B., Cai W, and Li D., 2017. Effect of sea buckthorn (Hippophae rhamnoides L.) on blood lipid profiles: A systematic review and meta-analysis from 11 independent randomized controlled trials. Trends in Food Science and Technology. 61:1-10. Jaroszewska A., 2016. The Nutritional Value of Selected Berry Species Wroletta Biel. Janceva S,Andersonne A,Lauberte L,Bikovens O,Nikolajeva V,Jashina L,Zaharova N ,Telysheva G,Senkovs M,Rieksts G,Krasilnikova J, 2022, Sea buckthorn (Hippophae rhamnoides) Waste Biomass after Harvesting as a source of Valuable Biologically active Compounds with Nutraceutical and Antibacterial Potential, 11(5), 642. Karaviedde , L. et al. 2008,Traditional Herbal Medicine:a guide to their safer use. London: Hammersmith Khan A., Manna K., Chinchubose., Das DK., Sinha M., Kesh SB, and et al., 2014. Seabuckthron (Hippophae rhamnoides L.) leaf extract ameliorates the gamma radiation mediated DNA damage and hepatic alterations. Indian journal of experimental biology. 52(10):952-64. Khajuria P., Raghuwanshi P., Rastogi A., Koul A.L., Zargar R., Kour S. (2018). Hepatoprotective effect of seabuckthorn leaf extract in streptozotocin induced diabetes mellitus in Wistar rats. Indian Journal of Animal Research. 52(12): 1745-1750. Pavlovic,N.,ValekLeodic,Mi Skulin,Mislava C,Joki c,S.2016.Supercritical co2 Extraction of Seabuckthorn Suryakumar G , Gupta A, 2011: Medicinal and Therapentic Potential of Seabuckhorn (Hippophae rhmnoides L.) Journal of Ethnopharmacology, 138268-27 Singh S., Sharma P.C. , 2022. Gas chromatography–mass spectrometry (GC–MS) profiling reveals substantial metabolome diversity in seabuckthorn (Hippophae rhamnoides L.) berries originating from different geographical regions in the Indian Himalayas, 33(2): 214-225. Wang Ch., Lei, M., Zhang H, Zhao L., 2020. Journal of Plant Biochemistry and Biotechnology 29, 305–313 Zadernowski R.,Nowak- Polakowsk H,Lossow,B., Nesterowicz,J.,1997. Seabuckthorn lipids.J.food lipids.https://doi.org/10.1111/j.1745-4522.1997.tb00090.x Zeb A., 2004, Important Therapeutic uses of Sea Buckthorn (Hippophae):A Review .Journal of Biologial Sciences 4(5):681-693. Zeb,A (2006) Anticrircinogenic potential of lipids from Hippophae evidence from the recent literature.Asian Pacific Journal of cancer preventation,1,32-35
پژوهش و فناوری محیط زیست، 1402، (13)8، 65-75
| |||
زنجیره ارزش و توسعه تجاری سنجد تلخ (Hipphophae rhamnoides L.) در راستای امنیت غذایی کشور
|
|
| |
1- دکتری منابع طبیعی، کارشناس سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی 2- دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان انگلیسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل | |
چکیده | اطلاعات مقاله |
پیشگیری از بیماری ها، افزایش ایمنی بدن و نگرش بهداشتی و سلامت در کنار درآمد زایی که یکی از اهداف اقتصادی هر کشور بوده با توسعه گیاهان دارویی می تواند محقق شود. گونه سنجد تلخ با نام علمی Hipphophae rhamnoides L. و نام انگلیسی sea buckthorn و نام فارسی خولان بومی ایران بوده و دارای ارزش های بسیاری است که در این تحقیق به معرفی آنها پرداخته شده است. اقتصاد مقاومتی که از سیاست‌های کلی نظام است، با توجه به بحران‌های اقلیمی و سیاسی اجتماعی با تولید گیاهان چند منظوره اتفاق خواهد افتاد. توسعه گونه‌های اقتصادی با مشارکت جوامع در کنار فضای سبز، امنیت غذایی را برآورده می‌کند. علاوه بر خاصیت دارویی و غذایی می‌تواند بانکی برای توسعه باغات خارج از شهر و یا سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را در بر داشته باشد. با توجه به مجوز وزارت جهاد کشاورزی و نیز تاییدیه پارک علم و فناوری بخشی از مردم با خواص این گیاه دارویی و زیبا و اقتصادی در کشور ما تا حدی آشنا شده‌اند ولی این گیاه هنوز برای عموم شناخته شده نیست. با کاشت این گونه به عنوان یک گونه با کاربری چندمنظوره می‌توان علاوه بر زیبایی و تولید اکسیژن و سایر فواید محیط زیستی امکان درآمد زایی نیز با محصولات این گیاه نظیر برگ و میوه تامین کرد. زیرگونه‌های این گیاه در کشورهای چین و ایران مقایسه شده و وزن مولکولی آنها تفاوت معنی داری نشان نداده است تنها جهش‌های ژنتیکی باعث ایجاد 7 تا 9 زیرگونه این گیاه شده و نشان دهنده سازگاری این گونه درختی با محیط‌های مختلف است. این گونه تا منفی 40 درجه سانتیگراد را تحمل می‌کند. محصولات بهداشتی تولید شده از این گونه بسیار متنوع و دارای خواصی چون جوان سازی پوست و روغن میوه آن در اروپا بدون روش‌های پیشرفته و تنها با پرس سرد تهیه و به فروش می‌رسد. از دیگر محصولات این گیاه سوپرفود و به عبارتی پودر میوه آن است که در یونان، مالزی و کانادا وجود دارد لذا معرفی این گیاه و ارزش افزوده نهفته در آن نیاز به تفکر و مطالعه زیادی دارد. هدف از این پژوهشی معرفی خواص و مواد موثره این گیاه بود تا راهنمایی برای تصمیم گیران و سرمایه گذاران باشد. |
نوع مقاله: پژوهشی تاریخ دریافت: 27/03/1402 تاریخ پذیرش: 04/06/1402 دسترسی آنلاین: 06/06/1402
كليد واژه‌ها: ارزش دارویی، سنجد تلخ، اقتصاد، خولان |
| |
[1] *پست الکترونیکی نویسنده مسئول: ahani1977@yahoo.com
Journal of Environmental Research and Technology, 8(13)2023. 65-75
|
Value chain and commercial development of Sea buckthorn (Hipphophae rhamnoides L.) due to the country's food security Hamid Ahani1, Pari Abdollahi*2 *1
1- PhD in Natural Resources, Expert of Management and Planning Organization of Khorasan Razavi, Khorasan Razavi, Iran 2- MSc in English, Islamic Azad University, Ardabil branch, Ardabil, Iran | ||
Article Info | Abstract | |
Article type: Research Article
Keywords: Medicinal value, Hippophae, Economics, Kholan | Prevention of diseases, increase of body immunity and health attitude, along with income generation, which is one of the economic goals of every country, can be realized with the development of medicinal plants. The bitter elder species with the scientific name Hipphophae rhamnoides L. and the English name sea buckthorn and the Persian name Kholan is native to Iran and has many values that have been introduced in this research. The economy of resistance, which is one of the general policies of the system, will happen with the production of multi-purpose plants due to the climatic and social political crises. The development of economic species with the participation of communities along with the green space fulfills food security. In addition to medicinal and food properties, it can include a bank for the development of gardens outside the city or domestic and foreign investors. According to the permission of the Ministry of Agriculture Jihad, as well as the approval of the Science and Technology Park, a part of the people have become familiar with the properties of this beautiful and economic medicinal plant in our country, but this plant is still not known to the public. By planting this species as a multi-purpose species, in addition to the beauty and production of oxygen and other environmental benefits, it is also possible to generate income with the products of this plant such as leaves and fruits. The subspecies of this plant have been compared in China and Iran and Their molecular weight did not show any significant difference, only genetic mutations have created 7 to 9 subspecies of this plant which shows the adaptability of this type of tree to different environments. This species tolerates temperatures up to minus forty degrees. Health products produced from this type are very diverse and have properties such as skin rejuvenation and its fruit oil are prepared and sold in Europe without advanced methods and only by cold pressing. Another product of this plant is superfood, namely its fruit powder, which is available in Greece, Malaysia and Canada. So, the introduction of this plant and the added value hidden in it requires a lot of thought and study. The purpose of this research is to introduce the properties and effective ingredients of this plant to be a guide for decision makers and investors. | |
| ||
[1] * Corresponding author E-mail address: ahani1977@yahoo.com
مقدمه
از محصولات جنگلی و گیاهان می‌توان غذا، دارو، مواد شیمیایی طبیعی، کالاهای محیط زیستی و سوخت‌های زیستی به‌دست آورد. در کشورهایی که منابع جنگلی دارند فرصت‌هایی برای توسعه و بازاریابی محصولات گیاهی از گیاهان جنگلی وجود دارد. بیش از چندین گونه گیاهی در جنگل‌ها، نواحی ساحلی و دامنه کوه‌ها وجود دارند. گیاهان کف جنگل، قارچ‌ها، گلها و گیاهان مختلف محصولات تجاری هستند که علاوه بر بازاریابی و کسب تجارت از نظر مواد مغذی و دارویی دارای اهمیت هستند و برای سلامتی و طول عمر انسان‌ها مفیدند و از نظر کارافرینی و تجاری هم مورد استفاده قرارمی‌گیرند و به نحوی می‌توانند با کسب و کارهای محلی ادغام شده و فرصت‌هایی را برای کسب و کارهای کوچک فراهم کنند. سنجد تلخ با داشتن ترکیبات موثر زیستی فعال، یکی از با ارزش‌ترین و مغذی‌ترین گیاه در سیاره ماست که مورد توجه جهانی قرارگرفته است. سنجد تلخ سرشار از ریز مغذی‌ها و درشت مغذی‌هاست. شامل ویتامین‌های ب1، ب2 و اسید فولیک، ویتامین ث، ای، بتا کاروتن (پیش ساز ویتامین آ) و ویتامین کا می‌باشد. این میوه دارای کاروتنوئیدی‌ها، فلاونوئیدها، فنول‌ها، ترپن‌ها و حداقل 20 نوع مواد معدنی است. همچنین، سنجد تلخ طبیعتا دارای سروتونین یک انتقال دهنده‌ی عصبی است که تعدیل کننده‌ی احساسات است. فواید سلامتی بی‌شمار این گیاه از جمله ناراحتی قلبی و عروقی، ایمنی بدن، ضد سرطان، آلزایمر، تومور، ضد التهاب و سلامتی پوست است. سنجد تلخ بیش از 60 نوع آنتی اکسیدان و توانایی جذب بالای رادیکال آزاد دارد (عبداللهی و آهنی، 1401). با توجه به نام علمی این گونه (Hippophae) هیپو به معنی اسب و فائه به معنی درخشان است، زیرا در یونان قدیم اسب‌ها با خوردن این گیاه پوستی درخشان پیدا می‌کردند. همچنین، سنجد تلخ یک گیاه تثبیت کننده‌ی نیتروژن با بهره‌وری بالاست، بنابراین، برای افزایش و بالابردن حاصل‌خیزی خاک مناسب است. این گیاه به خاطر داشتن اکتینومیست فرانکیا (Frankia sp.) درگره‌های ریشه که تثبیت کننده‌ی نیتروژن است برای کشاورزی مناسب است. یک جنگل سنجد تلخ 8 تا 10 ساله می‌تواند 18 کیلوگرم نیتروژن در هکتار را در سال تثبیت کند و فسفات و مواد ارگانیک در خاک را به طور چشم‌گیر افزایش دهد. در نتیجه برای حاصل‌خیزی تمامی گیاهان مختلف، درختان و محصولاتی که در نزدیکی می‌رویند تاثیر به سزایی دارد (عبداللهی و آهنی، 1401). در این مقاله نکات بسیار ارزنده ای از مقالات بین المللی روی گیاه هیپوفه گردآوری شده است.
مواد و روش‌ها
زنجیره ارزش سنجد تلخ
- ویژگی های گیاه شناسی سنجد تلخ
نام فارسی آن سنجد تلخ با نام انگلیسی Sea buckthorn و نام پذیرفته شده (Elaeagnus rhamnoides (L.) A. Nelson) به عنوان نام علمی که در منابع با نام مترادف علمی (Hipphophae rhamnoides L.) و در سایت‌های تجاری به نام «خولان دریا» معرفی شده گیاهی دوپایه است (Ahani & Moghaddam, 2021). سنجد تلخ به‌طور گسترده به عنوان یک محصول تجاری در استان Shanxi چین کاشته می شود که طبق برآوردهای انجام شده 70 درصد مصرف کل کشور را تامین کند. سنجد تلخ از خانواده سنجد Eleagnaceae از گونه‌های بومی ایران با رویشگاه‌های محدود و پراکنده در گچسر، هراز، ارسباران، خوی و الموت است (جوانشیر، 1355). برای تثبیت خاک در مناطق کوهستانی نیز کاشته میشود (Khan, et al., 2014). سنجد تلخ منبع غنی از غذا و دارو برای سلامتی انسان است به همین دلیل غذای «فراسودمند» نامیده شده است (Wang et al., 2020). این گونه مشتمل بر 15 گونه و زیر گونه است که در اروپا و آسیا گسترش یافته است ( Lu and Ahani, 2013). درختچه‌ای است خاردار و به ارتفاع 1 تا 6 متر که به حالت وحشی وجود دارد. انتشار این درختچه در اروپا و آسیای غربی و مرکزی است و تا غرب چین و شمال غرب هیمالیا پیش می‌رود و در ایران در ارتفاعات جنوبی البرز تا آذربایجان انتشار دارد و درمواردی برای پرچین باغ‌ها نیز به‌کار می‌رود (آهنی، 1400). به طور طبیعی و وحشی در روسیه، چین، قفقاز، سیبری و عمدتا در امتداد سواحل دریایی یافت می‌شوند. به شکل درختچه رشد می‌کند. درختچه سنجد تلخ به عنوان یک گونه بومی مناطق ایران-تورانی خزان کننده، مقاوم به سرما و خشکی گیاه دارویی و تثبیت کننده ازت و یک گونه پیشاهنگ جنگلی مناسب برای کاشت در مناطق خشک و نیمه خشک است (آهنی، 1396).
میوه سنجد تلخ گرد است (قطر 5 تا 7 سانتی متر) اما ممکن است در بعضی موارد بیضی هم باشد. رنگ میوه اول سبز کم رنگ که در موقع رسیدن به وقت ماه سپتامپر (پائیز) طلایی می‌شوند. میوه‌ها یک پوست نرم دارند که پوشیده از آبمیوه و یک دانه بیضی سفت و ریز است. کاروتنوئیدها مسئول رنگ میوه هستند. رنگ میوه زرد- نارنجی با برگهای دراز و باریک، نوک تیز و به طول 5 تا 6 و به عرض یک سانتی متراست. سطح فوقانی پهنک برگهای آن به رنگ سبز خاکستری ولی سطح تحتانی انها نقره‌ای و پوشیده از فلس‌های مایل به خرمایی است. خارها به طول 2 تا 7 سانتی متر است و گلها که در اوایل بهار می‌رویند به رنگ سبز مایل به قهوه‌ای بوده و بر دو نوع نر و ماده هستند (شکل 1) (آهنی، 1400).گرده افشانی به طور وسیع به باد وابسته است. گل‌های ماده و نر شیرین نیستند تا باعث جلب حشرات باشند (Singh and Sharma, 2022). از نظر اکولوژیکی جهت احیای زمین و بهبود زیستگاه حیات وحش کاشته می‌شوند.
شکل (1) نمونه هرباریوم گیاه سنجد تلخ جمع آوری شده از استان آذربایجان غربی (منبع عکس: نویسنده، 1396)
- متابولیت های ثانویه
متابولیت‌های ﺛﺎﻧﻮﯾﻪ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت آﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در ﻣﺮاﺣﻞ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﯾﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺜﻞ ﯾﮏ ارﮔﺎﻧﯿﺴﻢ زﻧﺪه ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ. در ﻃﯽ ﺳﺎﻟﯿﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ، ﺑﺸﺮﯾﺖ از اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ در ﮔﯿﺎﻫﺎن داروﯾﯽ در ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽ، داروﯾﯽ، ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ و ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ. ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﯿﺖﻫﺎي اوﻟﯿﻪ، ﻫﻢﭼﻮن ﮐﺮﺑﻮﻫﯿﺪارتﻫﺎ، ﭘﺮوﺗﺌﯿﻦﻫﺎ و اﺳﯿﺪﻫﺎي ﻧﻮﮐﻠﺌﯿﮏ، ﻧﺒﻮد ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﯿﺖﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻓﻮري ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻨﺠﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد، اﻣﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در دراز ﻣﺪت ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼل در ﺑﻘﺎي ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه، ﺑﺎروري ﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي آن ﮔﺮدد ﯾﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺸﻬﻮدي را ﺳﺒﺐ ﻧﺸﻮد.
اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ را در ﺳﯿﺴﺘﻢ دﻓﺎﻋﯽ ﮔﯿﺎﻫﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﯿﺎهﺧﻮاري و دﯾﮕﺮ ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎي دﻓﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. از آنجا که گیاهان متحرک نیستند، با درجه زیادی از انعطاف پذیری فیزیولوژیکی برای انطباق با شرایط خارجی در حال نوسان تکامل یافته‌اند. عالوه بر این، بسیاری از گونه‌های گیاهی برای تولیدمثل جنسی و پراکندگی بذر به حیوانات وابسته هستند. از جمله پاسخ های تطبیقی گیاهان به تنش های محیطی، توانایی سنتز انواع زیادی از این نوع ترکیبات شیمیایی است .
یافتههای پژوهش
واضح است که سنجد تلخ به‌خاطر پتانسیل درمانی و دارویی بسیار زیاد، گیاه بسیار مهمی است (Suryakumar & Gupta, 2011). ترکیبات شیمیایی سنجد تلخ به مقدار و کیفیت میوه‌ها و موقعیتی که گیاه رشد می‌کند از جمله اقلیم، اندازه میوه، میزان رسیدگی میوه، فرآیند و میزان رشد محصول بستگی دارد. محیط به‌طور چشمگیری درترکیبات شیمیایی، کیفیت میوه و میزان آنها تاثیر می‌گذارد (Couploa and Coppens, 2009). سنجد تلخ سرشار از ویتامین‌ها، مواد معدنی آنتی اکسیدان‌های طبیعی، اسیدهای چرب 3و 6 و پروتئین‌هاست. همه قسمت‌های این گیاه منبع خوبی از ماده فعال بیولوژیکی مثل ویتامین‌ها (ریبوفلاوین، اسید فولیک)، کاروتنوئیدها (لایکوپن،کاروتن آلفا، بتا و 8) فیتوسترول‌ها (ارگوسترول، لنسترول و امپرین ها) اسیدهای ارگانیک (اسید مالیک و اسید زالیگ)، اسیدهای چرب غیراشباع چند گانه و امینو اسیدهای ضروری است. ترکیبات اسیدهای چرب در قسمت‌های مختلف گیاه متفاوت است. دانه گیاه سرشار از اسیدهای چرب با چند پیوند غیر اشباع (PUFA) در حالی که پوست و پالپ اسیدهای چرب اشباع و اسیدهای چرب تک اشباع نشده (MUFA) زیادی دارد (Zadernowski, et al., 1997). اسیدهای چرب غیراشباع 85 درصد از روغن میوه را شامل میشود و پالمتیک اسید عنصر اصلی روغن پوست میوه است (عبداللهی و آهنی، 2023). در تحقیقاتی که بر روی انسان‌ها انجام گرفته با خوردن فقط یک قاشق غذاخوری از پوره میوه این گیاه، بدن انسان 25 درصد ویتامین C، 15درصد ویتامین E، 6 درصد ویتامین A، و انواع آنتی اکسیدان‌ها شامل فلاونوئیدها، کاروتنوئیدها همچنین استرول‌های گیاهی و اسید چرب امگا-7 دریافت می‌کند (Zeb, 2004). در سال‌های اخیر نقش و اثرات سودمند آنتی اکسیدان‌ها در مقابل بسیاری از بیماری‌ها توجه زیادی رو به خود جلب کرده است. در بین آنتی اکسیدان‌ها، آنتی اکسیدانی که مهارکننده رادیکال آزاد می‌باشد نسبت به سایر آنتی اکسیدان‌ها اهمیت بیشتری دارد (حسینی و همکاران، 1393). مطالعات اخیر نشان می‌دهد که فنولیکها، ایزورامنتین 3 گلوکوزید، ایزورامنتین 3 روتینوزاید فعالیت‌های آنتی اکسیدانی مهم و قدرتمندی دارند (Khan et al., 2014).
جدول (1) میزان ترکیبات بیوشیمیایی گوشت میوه سنجد تلخ (Singh and Sharma, 2022)
پارامترها | میزان ترکیبات | پارامترها | میزان ترکیبات |
کل مایع محلول | 4/14 | پروتئین خام (درصد) | 64/2 |
ویتامین ث | 200-2500 | آهن (میلی گرم) | 7/11 |
ویتامین ب1(میلی گرم در 100 گرم) | 7/2 | سدیم (میلی گرم) | 2/41 |
قند کل (درصد) | 03/10 | پتاسیم (میلی گرم) | 1500 |
کربوهیدرات کل (درصد) | 5/20 | کلسیم (میلی گرم) | 383 |
فیبر خام (درصد) | 54/3 | ویتامین ب2 (میلی گرم) | 2/6 |
پروانتوسیانیدین قوی‌ترین آنتی اکسیدان طبیعی است. توانایی آنتی اکسیدانی بالای فنولیک بخش جداشده از شاخه‌های نرم سنجد تلخ مربوط به حضور پروانتاسیانیدین و کاتچین (یک نوع فنل و آنتی اکسیدان طبیعی و متابولیت ثانویه گیاه) است. همانطور که می دانیم پوسته دانه میوه‌ها به عنوان قسمت‌های غیرخوراکی در طول فرایند برداشته می‌شوند. اما پوست و دانه مواد مغذی بیشتر نسبت به آب میوه دارند. متابولیسم مغذی در پوست، آب میوه و دانه‌های گونه سنجد تلخ وحشی توسط Wang و همکاران (2019) با استفاده از کروماتوگرافی مایع با عملکرد بالا به همراه طیف سنجی جرمی چهار قطبی تجزیه و تحلیل شد. در مجموع 456 متابولیت یافت شد منحصرا 64 متابولیت در پوست، 55 مورد درآب میوه و 130 متابولیت در دانه‌ها مشاهده شد. فلاونوئیدها، پیورین‌ها، نوکلئوئید و رزوراترول یک ترکیب آنتی اکسیدانی در طی فرایند خارج شد. بدان معنی که فقط قسمت مغذی آب میوه در زندگی روزه‌مره ما می‌توانست مصرف شود. Wang و همکاران (2020) پیشنهاد کردند که دانه‌ها و پوست باید به نسبت معینی در طی فرایند به منظور فراهم کردن مواد مغذی بیشتر از سنجد تلخ به آب میوه اضافه شود. گونه Hippophae rhamnoides نسبت به گونه‌های دیگر سطح بالایی از ویتامین‌های E درروغن دانه آن مشاهده شده است. N-توکوفرول فعال‌ترین شکل ویتامین E در انسان که آنتی اکسیدان بیولوژیکی قدرتمندی دارد. برای زیر گونه Moglolica ازآلتای (Altai) میزان 1046میلی گرم در صد گرم N-توکوفرول در روغن میوه گزارش شده است. میزان پروتئین در میوه‌های تازه 201-304 درصد دردانه‌ها 18-33 درصد است. روغن سنجد تلخ با ارزش‌ترین محصول این گیاه است مقدار کلی آن از 2تا 4 درصد در گوشت میوه در دانه 8 تا 16 درصد متغییر است (عبداللهی و آهنی، 1401). مخلوط بعضی از روغن‌ها مثل روغن زیتون با سنجد تلخ می‌تواند اثر آن را تقویت و به‌عنوان انرژی‌زا عمل کرده و خاصیت و فعالیت آن را افزایش دهد (Edraki et al., 2014). برطبق تحقیقات انجام شده، پتاسیم فراوان‌ترین عنصر در میوه و آب میوه سنجد تلخ است. ایزورامنتین در آب میوه 1/0 درصد و در میوه خشک 6/0 درصد و در میوه تازه 1-10 میلی گرم در هر گرم و در برگهای خشک شده بدون حرارت دیدن 83/0 تا 2 درصد وجود دارد (Singh and Sharma, 2022). برگهای سنجد تلخ در مقایسه با گیاهان وگونه‌های دیگرسرشار از منبع پروتئین و آهن است و می‌تواند جایگزین این عناصر دررژیم غذایی انسان باشد (Jaroszewska, 2016). دربرگ‌های سنجد تلخ مقدار زیادی پلی فنول ازجمله تانن (10-12درصد) موجوداست. تانن موجود درآن منبع مهمی از داروهای ضد ویروسی است (عبداللهی و آهنی، 1401) گزارش شده است که برگ‌ها منبع غنی از آنتی اکسیدان‌های مهم است، برگ‌ها شامل مواد مغذی و بیواکتیو که شامل فلاونوئیدها، کاروتنوئیدها، استرول‌های آزاد و تری ترپن ها و ایزوپرن‌ها است (Suryakumar & Gupta, 2011).
این گیاه بیش از 190 ترکیب مواد موثره و عناصر فعال دارد. متابولیت‌های ثانویه یا مواد مؤثره گیاه در جدول 2 آمده است.
جدول (2) متابولیت‌های ثانویه یا مواد مؤثره گیاه
مواد مؤثره | مقدار (در هر صد گرم) |
ویتامین C | 275 میلی گرم |
ویتامین A | 4/432 IU |
ویتامین E | 54/3 میلی گرم |
ریبوفلاوین | 45/1 |
نیاسین | 4/68 |
ویتامین B5 | 85/0 |
ویتامین B6 | 12/1 |
ویتامین B2 | 4/5 |
پتاسیم | 2/647 |
کلسیم | 6/176 |
آهن | 9/30 |
منیزیم | 5/22 |
فسفر | 2/84 |
سدیم | 2/414 |
زینک | 4/1 |
مس | 7/0 |
سلنیوم | 53/0 |
کاروتنوئید | 7/4 |
اسکوربیک | 66/1 (در 100 میلیلیتر آب میوه سنجد) |
کوئینیک | 94/2 (در 100 میلیلیتر آب میوه سنجد) |
مالیک | 84/8 (در 100 میلیلیتر آب میوه سنجد) |
- مصارف
سنجد تلخ برای قرن‌ها در آسیا به عنوان داروی سنتی برای جلوگیری از بیماریهای مختلف استفاده شده است. یکی از منابع زیستی حیاتی که مردم برای سوخت، خوراک دام، غذا، دارو استفاده می‌کردند. در آسیای مرکزی درمنطقه پامیر تاجیکستان و افغانستان مردم محلی از میوه آن برای درمان فشارخون و تصفیه سیستم گوارشی استفاده می‌کردند. روغن استخراج شده از میوه آن برای درمان گاستریت (ورم معده)، بیماریهای دهانه رحم و التهاب اندامهای تناسلی به‌علاوه از دمنوش و جوشانده آن برای درمان بیماریهای پوستی استفاده می‌کردند. هر قسمت گیاه مثل میوه، شاخه‌های کوچک، برگ و ریشه به‌عنوان منبع دارویی و غذایی سالم و حفاظت کننده طبیعی پوست در اروپا و آسیا استفاده می‌شد (Suryakumar & Gupta, 2011) در مناطقی از روسیه و هیمالیای هندوستان برای درمان بیماریهای پوستی، یرقان، آسم، درمان بیماریهای روده و معده به‌عنوان ملین و برای درمان روماتیسم استفاده می‌شد. گوشت میوه به دلیل داشتن رنگدانه برای رنگرزی کاموا و پارچه‌های پشمی، شاخه‌ها به عنوان هیزم و برگ‌ها به‌صورت خشک به‌عنوان چای سبز برای درمان درد و ضعف بدن و به دلیل داشتن پروتئین زیاد به عنوان خوراک دام توسط قبایل بومی استفاده می‌شد (Singh & Sharma, 2022).
جدول (3) کاربرد بخش‌های مختلف گیاه
بخش های گیاه | کاربرد |
ریشه | سوخت، تثبیت نیتروژن با داشتن باکتری فرانکیا، حفاظت از فرسایش خاک |
پوست درخت | کاربرد خانگی و دارویی |
برگ | دارویی، چای، خوراک دام، علوفه |
آب میوه | نوشیدنی برای ورزشکاران، نوشیدنی‌های سالم، غذا، انواع شراب‌ها |
روغن | دارویی، تغذیه‌ای و خانگی |
تفاله میوه | خوراک دام، رنگ‌های خوراکی |
روغن دانه | دارویی، غذا، خانگی |
خمیر دانه | غذا، دارو، خوراک دام |
شاخه | سوخت، حصار زمین، علوفه |
- خواص دارویی و درمانی
مطالعات زیاد در مورد ترکیبات شیمیایی اندامهای مختلف سنجد تلخ نشان داده است که این گیاه منبع زیادی از ویتامین‌ها، ترکیبات فنولیک، آمینو اسیدها، اسیدهای چرب، عناصر ریزمغذی و درشت مغذی است. فنولیکها و فلاونوئیدها، ایزورامنتین 3 روتینوزاید موجود درسنجد تلخ توانایی فعالیت آنتی اکسیدانی و ضد تکثیر سلول‌های سرطانی و تومور دارند (Guo et al., 2017). سنجد تلخ یبوست را درمان می‌کند. دندان های سالم را تقویت و خواص ضد آکنه و ضد پیری دارد و در کاهش وزن موثر است. روغن استخراج شده از میوه سنجد تلخ حاوی اسید چرب امگا (اسید پالمتیک) است که خاصیت درمانی بالقوه‌ای در درمان بیماری‌ها دارد و باعث پیشگیری از ذخیره چربی در بدن می شود (Pavlovic, 2016). مطالعاتی که روی 12 مرد در یک دوره چهارهفته‌ای انجام شده تاثیر روغن سنجد تلخ بر تجمع پلاکتی خون بررسی شده و دانشمندان فنلاندی و بریتانیایی دریافتند که محلول خوراکی سنجد تلخ با کاهش لخته خون در مردان که یک عامل خطر در بیماریهای قلبی و عروقی است با کاهش چربی خون مرتبط است ( Gina, 2011) .اسیدهای چرب غیراشباع 85 درصد از روغن میوه را تشکیل می‌دهند. پالمتیک اسید عنصر اصلی روغن پوست میوه است و عصاره آن برای محصولات پوستی و ضد چروک توصیه میشود (عبداللهی و آهنی،1401). استخراج روغن سنجد تلخ از بخش دانه 5-6 درصد و 3-5 درصد از قسمت نرم میوه با روش Co2 گزارش شده است آب میوه سنجد تلخ سرشار از آمینو اسیدهای آزاد است و 18 نوع آن که در آب میوه یافت شده برای بدن انسان ضروری و خاصیت افزایش ایمنی بدن و حفاظت قلبی دارد (Singh and Sharma, 2022).
برگهای سنجد تلخ خاصیت محافظ سلولی، تعدیل کننده سیستم ایمنی بدن و فعالیت آنتی اکسیدانی دارد. چای سنجد تلخ خاصیت ضد چاقی، آبمیوه آن افزایشHDL و روغن خاصیت بهبود و جلوگیری از تجمع پلاکت خون، ضد بیماریهای قلبی و عروقی دارد. کوارستین و رزواترول فقط در دانه‌های سنجد تلخ وجود دارد. کوارستین تاثیر مهم آنتی اکسیدانی و ضد التهاب دارد و باعث جلوگیری از بیماریهای قلبی و عروقی میشود. از فعالیت اکسید NADC (P) H و استرس اکسیداتیو باکاهش میزان P47Phoxبا پاکسازی اکسیژن رادیکال‌های آزاد و افزایش فراهم زیستی اکسید نیتریک باعث کاهش اختلال اندوتلیال عروقی و فشار خون میشود. رزوراترول باعث کاهش استرس اکسیداتیو و اختلال میتوکندری و درنتیجه از بیماریهای قلبی و عروقی پیشگیری می‌کند. همچنین در مطالعات مختلف تاثیر سنجد تلخ خالص برریسک بیماریهای قلبی و عروقی در بیمارانی با کلسترول خونی زیاد 30 گرم از پوره میوه‌های فریزری بدون دانه با مصرف آن سه بار در روز بعد از غذا مشاهده شد میوه خشک همراه با مقداری از برگ آن در دزهای 200-500 میلی گرم در روز درحالی‌که روغن آن 200- 500 میلی گرم در روز به‌صورت ژلاتین، مایع محلول و کپسول‌ها مصرف میشود. میوه و محصولات آن خاصیت زیاد در پیشگیری از بیماری‌ها دارد. فیتواسترول‌ها از جمله سیتوسترول‌ها سطح چربی خون را پایین می‌آورند، همچنین اسید پالمیتولیک و لینولئیک اسیدهای غیر اشباع هستند، این اسیدهای چرب ضروری به تسکین اگزمای مزمن، درمان درماتیت و حفظ سلامتی پوست کمک می‌کنند. اسیدهای چرب سرشار از توکوفرول‌ها ،کاروتنوئیدها و ویتامین‌ها هستند که خواص ضد جهشی زایی دارند. در درمان سوختگی و خشکی پوست، بهبود زخم پوست، پیشگیری و درمان زخم معده کاربرد دارند (Gina, 2011).
چای سنجد تلخ با نسبت مساوی مخلوط میوه و برگ آن یا فقط برگ به عنوان بزرگ‌ترین مکمل کاهش وزن توصیه شده است. تحقیقات زیادی مبنی بر تاثیر سنجد تلخ با مصرف روغن، میوه و برگ آن برای کمک به بیماران برای تحمل درمان بیماریهای سرطان و عوارض آن، درمان طولانی مدت برای کاهش ریسک قلبی-عروقی، درمان گاستریت و زخم معده، درمان موضعی و داخلی برای اختلال و بیماریهای پوستی، عامل حفاظت کبد و درمان برای سیروز کبدی وجود دارد (Zeb, 2004). در مطالعاتی که انجام شده میزان آهن در برگ سنجد تلخ (8/177 mg kg-1DM) یک و نیم برابر بیشتر از تمشک و توت سیاه و 6 بار بیشتر از توت بومی امریکایی است ( Jaroszewska, 2016). زینک بر سیستم ایمنی بدن و ترمیم زخم اثر می‌گذارد، به رشد بدن در طول بارداری، کودکی و بزرگسالی کمک می‌کند (Fraga, 2005). نتایج بررسی خاصیت حفاظت کبدی عصاره برگ سنجد تلخ در موش‌های ویستار که دیابت القایی با استریتوزوسین داشتند، نشان داد 100 میلی گرم بر هر کیلوگرم وزن بدن به طور چشمگیری میزان الکالین فسفات (ALP)، آلانین آمینو ترانسفر (ALT)، اسپارتات آمینو ترانسفراز (ASL) و پروستاتیک اسی فسفاتاز (ACP) را نسبت به موش‌هایی که دیابت کنترل شده نداشتند کاهش داد (Khajuria et al., 2018). افزایش هر کدام از این آنزیم‌ها نشان دهنده اختلال و مشکلاتی در بدن است.
تجاری سازی سنجد تلخ
- محصولات سنجد تلخ از نظر تجاری
واضح است که سنجد تلخ به‌دلیل پتانسیل درمانی و دارویی بسیار زیاد گیاه بسیار مهمی است (Suryakumar, Guptha., 2011). در مطالعات اخیر زیست توده درتمامی قسمت‌های درخت از جمله دسته‌هایی از مواد فعال بیولوژیکی، ترکیبات ارگانیک و اخیرا 19 نوع عناصر میکرو شناخته شده است. این ترکیبات زیست توده سنجد تلخ مواد خامی را برای شاخه‌های مختلف صنعت نوید بخش ساخته است (Janceva et al., 2022). این گونه اخیرا در قسمت‌های مختلف جهان کاشته میشود .کشور چین بزرگ‌ترین تولید کننده سنجد تلخ است. 90 درصد درکشور چین، روسیه، اروپای شمالی و کانادا یافت میشود. بیش از 100 گونه دورگه در سراسر دنیا وجود دارد. در حال حاضر بیش از 40 کشور سنجد تلخ دارد. به طور کلی 300 میلیون هکتار در جهان جنگل‌های سنجد تلخ پوشانده است. تولیدات تجاری بعد از 8 سال کاشت شروع میشود. گونه‌های اصلاح شده 10 تا 15 تن در هکتار تحت شرایط مدیریتی گزارش شده است. بعد از 8 سال در هر هکتار کشت حدود 20 تا 30 تن برگ های تازه می‌توان برداشت کرد. درختان 8 ساله تقریبا 5 کیلو برگ می‌دهند (Singh and Sharma, 2022) در کشور چین در ایالت شانگزی به‌طور گسترده به‌عنوان یک محصول تجاری کاشته میشود. تخمین زده میشود که 70 درصد ذخیره کلی کشور را تامین کند، برای تثبیت کردن خاک در مناطق کوهستانی کاشته میشود (Khan et al., 2014). سنجد تلخ با سیستم ریشه‌‌ای گسترده و جلوگیری از فرسایش و افزایش 3-4 درصد رطوبت خاک و 20-10 درصد رطوبت هوا باعث حفظ منابع طبیعی می شود. در حال حاضر 200 محصول از سنجد تلخ فرآوری میشود ( Guo et al., 2017). به‌طور معمول، فرایند برداشت محصول در پاییز شروع میشود اما در صورت عدم برداشت در طول زمستان روی شاخه می‌مانند. سنجد تلخ در گذشته فقط به‌صورت میوه تازه و چای در رژیم غذایی استفاده می‌شد. با توسعه فراوری غذایی، شکل‌های مختلف سنجد تلخ از جمله آب میوه، مربا، پوره، شراب و ... قابل دسترس است. محصولات بهداشتی مانند لوازم آرایش، انواع لوسیون‌ها، صابون، شامپو، ژل، نرم کننده، کرم ضد آفتاب و محصولات غذایی و دارویی مثل مکمل ویتامین، کپسول‌های روغن، پودر و شربت در بازار ارائه میشود.
هزاران محصولات تجاری محتوی سنجد تلخ در کشورهای مختلف از جمله چین، هند، ایالات متحده امریکا و کشورهای اروپایی مثل آلمان و هلند قابل دسترس هستند. سنجد تلخ سرشار از ویتامین‌هایA ,B2 ,C ,B1،K است. وجود ویتامین‌های زیاد باعث شده که برای نوشیدنی‌های مغذی غیرالکلی مناسب باشد. میوه بخش عمده گیاه است که مصرف خوراکی دارد. در حال حاضرآب میوه سنجد تلخ از نظر تجاری حائز اهمیت است. میوه سنجد تلخ علاوه بر محصولات غذایی، به‌عنوان چاشنی هم استفاده میشود، در حال حاضر امکان دسترسی به مربای سنجد تلخ و سایر مواد غذایی به‌دلیل پتانسیل مکمل و دارو وجود دارد (Christaki, 2012). محصولات دیگر مثل ماست، پنیر و نوشیدنی‌هایی وجود دارند که با اضافه کردن میوه سنجد تلخ تولید می‌شوند. این گیاه برای کاشت در کنار آبراهه‌ها برای تثبیت بیولوژیک معرفی شده است (Ahani et al., 2021).
شکل ( 2) نمونه‌ای از محصولات غذایی و دارویی نمایشگاه چین 2018
بحث و نتیجه گیری
عدم حمایت دولت، عدم آشنایی مردم با این محصول از مشکلات توسعه سنجد تلخ در ایران است. در حالی که با توسعه این گونه با ارزش می توان به اقتصاد کشاورزی کمک شایانی کرد. با توسعه کشت این گونه می‌توان به درآمد کشاورزان کمک کرد. عدم آموزش لازم کشاورزان و مهمتر از همه عدم پشتیبانی دولت در توسعه گونه موردنظر و عدم ترویج کشت آن با وجود سابقه درخشان فعالیت های مختلف سایر دانشمندان در سراسر جهان برای این گیاه از مشکلات عدیده کشور ما است. سنجد تلخ قابلیت توسعه درتمامی مناطق کشور را دارد و نیاز به آگاهی افزایی مردم جهت کاشت و توسعه آن دارد. امنیت غذایی در میان تولیدکنندگان اصلی مواد غذایی کشور (کشاورزان) در وضعیت بحرانی قرار دارد. پیشنهاد میشود دانشگاه علوم پزشکی (معاونت غذا و دارو و دانشکده طب ایرانی و مکمل)، جهاد کشاورزی و شهرداری‌ها طرح‌های مطالعاتی و اجرائی تولید مواد غذایی نظیر آب میوه و دمنوش و مواد دارویی و غیره با همکاری متخصصین سنجد تلخ را اجرائی نمایند. در سال 2023 برای سومین بار نویسنده این مقاله به عنوان نماینده ایران در کنفرانس اتحادیه جهانی سنجد تلخ (ISA) در کشور یونان سخنرانی داشتند و با نمونه محصولات در نمایشگاه بیشتر آشنا شدند و از مزارع این گیاه در یونان و آلمان بازدید کردند.
منابع
آهنی، ح، جلیلوند، ح، واعظی ج، ساداتی ا، 1396، تأثیر تنش خشکی روی ریخت‌شناسی نهال سنجد تلخ (Elaeagnus rhamnoides (L.) A. Nelson)، حفاظت زیست بوم گیاهان، 11(5) :191-204.
جوانشیر، ک، 1355. اتلس گیاهان چوبی ایران. انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و محیط انسانی، 163 صفحه.
آهنی، ح.، کریم پور ف.، پیکر ا.، 1399. گیاه دارویی و حیرت انگیز خولان، انتشارات اساتید دانشگاه. 184 صفحه.
حسینی س، قراچورلو م.، غیاثی طرزی ب.، قوامی م.، 1393. مروری بر روش‌های تعین ظرفیت آنتی اکسیدانی اساس واکنش، روش کار، نقاط قوت و ضعف. علوم غذایی و تغذیه (4)89:11-111.
عبداللهی پ.، آهنی ح، 1401. سنجد تلخ از منظر صنایع غذایی و دارویی، ششمین همایش بین المللی مطالعات میان رشته ای در صنایع غذایی و علوم تغذیه ایران
Ahani, H, Shahidi, E., Yosefi Moghaddam, E., 2021, Plantation of Seabuckthorn Economical Plant in Waterway Mitting. online margin is the important role in technical system of water erosion decreasing. online 1(2):1-11.
Chuangyun Way. Menglin Li. Hang Zhang. Lijuan Zhao. Zhixin Mu. Meixia Wang. Jianhua Zhang. Yan Deny. Li Zhae, 2020. Comparison of Metabolites in Juice Seed and Peel of Seabuckthorn (H. L. subsp. Journal of Plant Biochemistry and Biotechnology, 29(20):305-313
Christaki, E. 2012, Hippophae rhamnoides L.(seabuckthorn :a potential source of nutraceutical .Food and Public Health.2(3).69-72.
Couploa, F.& Coppens, Y. 2009 , Le regal vegetal :plantes sauvages comestibles. Paris Sang de la Terre
Damian, C., Leahu, A.,Orogian ,M., Avramiuc,M., Carpiuc, N. 2013.Antioxdidant activity in Extractoin of Seabuckthorn. Lucrari Stintififice- Seria Zootehnie.60,151-154.
Edraki,M., Akbarzadeh, A., Hosseinzadeh m., Tanideh ,N., SAlehi , A., Koohi-Hossein. Abedi., O, 2014. Healing effect of seabuckthorn, olive oil and their mixture on full-thickness burn wounds. world. plast. surgury.27(7),317-23.
Fraga, C. G. 2005. Relevence, essentiality and toxicity of trace elements in human health. Molecular Aspects of Medicine 26:235-244.
Gina M. 2011, P &M technologies innovations in pleat science and technology. Ideas, Technologies and Resources for small Business in Non-Timber forest products & services.
Guo XF., Yang B., Cai W, and Li D., 2017. Effect of sea buckthorn (Hippophae rhamnoides L.) on blood lipid profiles: A systematic review and meta-analysis from 11 independent randomized controlled trials. Trends in Food Science and Technology. 61:1-10.
Jaroszewska A., 2016. The Nutritional Value of Selected Berry Species Wroletta Biel.
Janceva, S., Andersonne, A., Lauberte L., Bikovens O., Nikolajeva V., Jashina, L., Zaharova, N., Telysheva, G., Senkovs, M, Rieksts, G, Krasilnikova, J, 2022, Sea buckthorn (Hippophae rhamnoides) Waste Biomass after Harvesting as a source of Valuable Biologically active Compounds with Nutraceutical and Antibacterial Potential, 11(5), 642.
Karaviedde, L. et al. 2008, Traditional Herbal Medicine: a guide to their safer use. London: Hammersmith.
Khan A., Manna K., Chinchubose., Das DK., Sinha M., Kesh SB, and et al., 2014. Seabuckthron (Hippophae rhamnoides L.) leaf extract ameliorates the gamma radiation mediated DNA damage and hepatic alterations. Indian journal of experimental biology. 52(10):952-64.
Khajuria P., Raghuwanshi P., Rastogi A., Koul A.L., Zargar R., Kour S. 2018. Hepatoprotective effect of seabuckthorn leaf extract in streptozotocin induced diabetes mellitus in Wistar rats. Indian Journal of Animal Research. 52(12): 1745-1750.
Pavlovic, N., ValekLeodic, Mi Skulin, Mislava C, Joki C, S. 2016.Supercritical co2 Extraction of Seabuckthorn.
Suryakumar G., Gupta A, 2011: Medicinal and Therapentic Potential of Seabuckhorn (Hippophae rhmnoides L.) Journal of Ethnopharmacology, 138268-27
Singh S., Sharma P. C., 2022. Gas chromatography–mass spectrometry (GC–MS) profiling reveals substantial metabolome diversity in seabuckthorn (Hippophae rhamnoides L.) berries originating from different geographical regions in the Indian Himalayas, 33(2): 214-225.
Wang Ch., Lei, M., Zhang H, Zhao L., 2020. Journal of Plant Biochemistry and Biotechnology 29, 305–313
Zadernowski R., Nowak- Polakowsk H, Lossow, B., Nesterowicz, J., 1997. Seabuckthorn lipids. J. food lipids. https://doi.org/10.1111/j.1745-4522.1997.tb00090.x
Zeb A., 2004, Important Therapeutic uses of Sea Buckthorn (Hippophae): A Review Journal of Biological Sciences 4(5):681-693.
Lu R, Ahani H. 2013. The Genetic Resources of Hippophae genus and its utilization, Adv. Agri. Biol. 1(2), 27-31©PSCI Publications. Advance in Agriculture and Biology www.pscipub.com/AAB.